Ин шеър чанд сол пеш дар ин таърих чоп шуда, ки Файзбек онро рӯйи сафҳа оварда чопи дубораашро хост. Дилам нашуд рад бикунам. Биноан бо андак тағйир чоп мешавад. Сафҳагардони тақвими мелодӣ муборакатон бод.

СОЛИ НАВ

Пок чун домони Марям

Дашту саҳро,

Пар кушода кафтарони барф

Аз кафи дасти Масеҳо.

Шаҳр дар озини симин аст,

Сарви майдон зери бори меваи шодоби заррин

аст.

Моҳ гӯё байза бинҳода,

Дар таҳи арча – 

 Дар сари ҳар чорсӯ – як хирман афлесун.

Бӯйи арча, бӯйи афлесун

Медамад то осмон афсун,

Ёдҳои кӯдакию навҷавониро

Зинда месозад ба дилҳо.

Ҷашни Мелод аст, ё Эҳё?

Пеш аз ин раҳгузар аз раҳгузар гӯгирд мепурсид,

Ҳол мепурсад:

«Бародар, барқ доред?».

Ҳиммати олӣ,

нуктадонем,

Барфро дар дафтари анбори кӯҳистон

Барқ мехонем,

Қалбҳо чун чархаи неру,

Қалбҳо дар синаи дарёст.

Соли нав дар асл танҳо як баҳонаст,

То бигӯйӣ ҳамдилеро, ки «сарат сабзу

саломат бод!».

Соли нав дар асл танҳо як фасонаст,

То ҳақиқатхастагон ҷӯянд аз афсона

имдод…

Пойи сабзи ҳақ ниҳода нақш дар иқлими

тақвим,

Дасти сабзи сарви мину рост сӯйи ҷовидон аст,

Бахтатон сабзу ҷавон бод,

Соли Нав – 

Соли Ҷавон аст.

УСТУРАИ ХАЗОН

УСТУРАИ ХАЗОН

Эй войи мо, агар ки ҳаминем, вассалом,

Пӯяндае ба рӯйи заминем, вассалом.

Эй войи мо, агар ки фақат акси хешро

Дар чорчӯби вақт бубинем, вассалом.

Барбод дода ҳар нафасе фурсати савоб,

Дар интизори фурсати кинем, вассалом.

Ҳайфи ҳазор умед, ки дар дил ҷавона зад,

Устураи хазони ҳазинем, вассалом.

Хуршед ҳар саҳар чу расад бар саломи мо,

Мо як калова чини ҷабинем, вассалом.

Эй кӯдакони қарни қароинситези мо,

Ночор, ногузир қаринем, вассалом.

СУХАНОНИ ҲАКИМОНА

СУХАНОНИ ҲАКИМОНА

Самимият модари ҳақиқат ва чеҳраи инсони босадоқат аст.
Д. Дидро

***
Ҳунар агар нон набошад ҳам, шароби зиндагист.
Жан Пол (Рихтер)

***
Таърих румонест, ки бовараш мекунанд,
Румон таърихест, ки бовараш намекунанд.
М. Сафир
***
Зебоӣ гули мирандаест, ки танҳо лаҳзае фурсати шукуфтан ёфтааст.
В. Шекспир

***
Танбалӣ духтари сарват ва модари фақр аст.
П.Декурсел

***
Танбалӣ зангори хирад ва тан аст: калиде ки ҳамеша ба кораш мебаранд, ҳамеша наву дурахшон аст.
Б.Франклин

***
Модар ягона олиҳаест дар рӯйи замин, ки дар баробари худ мункирон (атеистҳо) надорад.
Г.Лессинг

***
Дунё оинаест ки аз он акси ту ба ту менигарад. Нигоҳи хашмине бар он биандоз ва онгоҳ чеҳраи тирае аз он ба ту менигарад: аммо касе ки бо ӯ ва ё бар ӯ механдад, онро дӯсти шодмон ва самимӣ меёбад.
В.Теккерей

***
Ақидаи ҷамъӣ (иҷтимоӣ) ҷараёнест, ки ҳатто агар битавонем онро худ ҷорӣ созем, (ҳаройина) бояд аз пайи он биравем.
П.Буаст

***
Ҷавонӣ гумроҳист, миёнсолӣ-мубориза, пирӣ-таассуф.
Б.Дизраэл

***
Мусиқӣ забони ҳақиқии умумибашарист.
К. Вабер

***
Андешаҳо болҳои рӯҳанд.
Я. Бови

***
Андешаҳо шохаҳоянд, суханон - гулҳо ва ҳосил танҳо дар амали оқилона аст.
И.В. Гёте

***
Ном чист? Мо ба садбарг ҳар номи дигаре ҳам медодем, ҳамчунон накҳаташ дилрабо мебуд.
В. Шекспир

***
Миллат ҳамдилии азимест, ки бар эҳсоси қурбонӣ асос ёфтааст. Қурбоние ки шуда ва хоҳад шуд.
Ж.Э.Ренан

***
Оғоз беш аз нисфи ҳама чиз аст.
Арасту

***
Ҷаҳолат шаби хирад аст, шаби бемоҳу беситора.
Сисерон

***
Нафрат - эҳсоси фаъол, ҳасад - ғайрифаъоли норизоист.
Ҳеч ҷои тааҷҷуб нест, вақте ки ҳасад табдил ба нафрат мешавад.
И.В. Гёте

***
Нобаробарӣ ҳам яке аз қонунҳои хуби табиат аст, мисли дигар қонунҳояш.
И. Шерр

***
Фақр заҳмати танбалист.
П.Декурсел

***
Асоси ахлоқ моҳияти ҳақиқатҳои бетағйир аст, монанди бадеҳиёти (аксиомаҳои) ҳандаса.
П. Декурсел

***
Танҳо як хушахлоқӣ ҳаст-ростӣ ва танҳо як бадахлоқӣ ҳаст-дурӯғ.
Э.Фейхтерслебен

***
Эҳтиёҷ шашумин ҳосаи мост, ки аксаран дигар ҳосаҳоро хомуш мекунад.
М.Сафир

***
Уҳдадорӣ бидуни ҳуқуқ бардагист ва ҳуқуқ бидуни уҳдадорӣ беназмӣ (анархия).
Ж. Ликордер

***
Таҷриба кулбаи ҳақирест, сохташуда аз пораҳои мармари қасри зарандуде, ки онро тахайюли мо номанд.
Ж.Ру

***
Таҷриба фарзанди андеша аст ва андеша фарзанди амал. Мо наметавонем мардумро бо китоб биомӯзонем.
Б.Дизраэли

Тарҷума аз русӣ

ОҲУИ БАРФ

ОҲУИ БАРФ

Ба чанголи бод аст гесуи барф,

Ҷаҳонро гирифта ҳаёҳуи барф.

Чу шоҳони афсонаҳои қадим

Ман аз пушти оҳуи ҷодуи барф

Биронам саманд аз уфуқ то уфуқ,

Рабуда нигоҳам талолуи барф.

Ба гӯшам занад занг халхоли ӯ,

Ба чашмам ниҳад пой ҳиндуи барф.

Куҷо меравам? Аз зиё то зиё,

Зи шаш сӯй рӯ кардаам сӯи барф.

Кӣ дида чунин фавҷи занбӯри шаҳд?

Ҷаҳон гашта яксар чу кандуи барф.

Ба шириният, ангубини сапед,

Фазои дилам медиҳад бӯи барф.

Феврали 2015

----------

Канду - хонаи занбӯри асал.

ШЕЪР

Шеър як вижагии шигифтангез дорад. Он суханро ба сароғози бакорату покӣ бармегардонад. Калимаҳои фарсуда, “маҳкумшуда”, ки ҳама сифати суварии худро дар назари мо аз даст дода ва табдил ба пустлохи сухан шудаанд, дар шеър шурӯъ мекунанд ба дурахшидан, садо додан ва атр парокандан.
Паустовский Константин Георгиевич

Тоҷик ба ҳиммат аз ҳама воло буд,
Дар ҳалқаи дор ҳам сараш боло буд.
Пироҳани мову ту, ки нозем бад-он,
Эй кош, ки попечи Қаноатшо буд.

Попеч - пайтоба, пайпоқ.
Қаноатшоҳ, сардори ғаюри тоҷик, ки боре аз савдогаре дар Хуқанд матоъи нафисеро хост ва ӯ гуфт: "Барои дохундаҳо нест", яъне гарон аст. Қаноатшоҳ он порчаро ба нархи дучанд хариду ду пора кард ва дар ду пояш печонду мӯза пӯшид. Баъди ба мақом расидан "бақияи он савдогарро пардохт" Яъне шадидан адабаш кард. Таърихи Муллониёз.

ГУЛҲОИ ТИРАМОҲӢ

Гулҳои тирамоҳӣ

Падруди офтобанд.

Эҳдои охирини 

Мавлуди офтобанд.

Гулҳои тирамоҳӣ

Рухсора зард доранд.

Аз хори хушки пойиз

Як дарза дард доранд.

Сад чашм интизоранд,

Сад лаб суолу хоҳиш.

Муҳтоҷи як тасалло

Муҳтоҷи як навозиш.

Бо нархи ҷон бубахшанд

Эъҷозро таҷассум.

Хандон шаҳиди ишқанд

Аз теғи як табассум.

Резанд болу парро,

Дар домани зимистон.

Гулҳои тирамоҳӣ

Дар зери тири борон.

ТУТ

Аз мактаб бармегаштам, нисфирӯзӣ, ҳаво гарм, оби ҷӯйи боғро баста буданд, қади ҷӯйи калонро сангу чим гирифта.

Ҷӯи об қад-қади роҳ мерафт ва аз обмӯриҳо ба боғҳои пеши ҳавлӣ ворид мешуд.
Дар сари ин ҷӯй каҳдони мо буд ва дар пеши девори қади раҳи каҳдон як кунда тути пир вале шохаҳояш ҳамеша ҷавон, чун ҳар сол шохҳояшро барои кирмак (кирми пилла) мебуриданд ва боз то тирамоҳ шох сабз мекард.
Марде урупоисурат ва бо зоҳир босалобат, ки ҳатто аз директори мактаб ва раиси колхози мо ҳам либоси оростатару расмитар ва ҳатто галстук ҳам дошт беле дар даст лаби ҷӯйи боғро меканд, ва зоҳиран пештар аз ин дар пойи тут ҳавзчае сохта буд ва инак аз хати кандаи ӯ як ришта об ба сӯи он ҳавзча ҷорӣ мешуд.
Ин мард рост истода фукашро пушти даст ба дастаи бел такя дода ба тут нигоҳ карду гуфт, бихур, бихур, нӯши ҷон кун ин оба… Ин қадар солҳо ба ту об надоданд!
Ман вақте аз паҳлуи ӯ мегузаштам, то вориди дарвозаамон, шавам ба вай салом додам, аммо ӯ гӯё на чизеро медид ва на мешунид, ҳамоно бо тут суҳбат дошт.
Падарам болои суфа нишаста чой мехурд. Бо тааҷҷуб он чиро дида будам ҳикоя кардам. Табассуме карду гуфт:
-Маҳмадраҷаб аст. Дина аз Сахалин омадааст. Дар Ҷанг буд. Асир уфтоду озод шуд. Ба “гуноҳи” асирӣ ӯро умрбод ба Сахалин бадарға карданд. Марзи заминашон дар ҳамон ҷои тут буд. Ҳамин тут аз замину ҳарчи доштанд боқӣ мондааст.
-Магар то ҳол ин тутро касе об намедод. Ин қадар солҳо?!
Падарам хандид:
-Аҷаб соддагие. Агар об намехурд, то ҳол сабз мемонд? Дарахт аз танааш об намехурад, аз сари решаҳояш мехурад ва сари решаҳои ин тут дар таги ҳамон ҷӯи об аст. Доим об дорад, аз ҳамаи дарахтони дигар бештар об дорад.
-Оё, ун, ун акаи…
-Маҳмадраҷаб.
-Инро намедонад?
-Медонад, медонад, бачам, ӯ тутро ёд кардааст, хеле ёд кардааст, бо тут гап мезад, ҳа?
-Ҳов, гап мезад.
Нигоҳи падарам ба дарахти бузурги сияҳмуруди пеши суфа дӯхта шуда буд ва ин бори чандумин буд, ки ба ман ёдрас мекард:
-Ана ҳамин муруд дастниҳоли очам, бибиат аст. Онро дона нишонда буд...
Эҳсос кардам мехост ин суханро идома диҳад, аммо намедонам чаро дигар натавонистам суоле бидиҳам. Ман ҳам ба муруд нигоҳ мекардам ва шохаҳои анбӯҳи сабзи онро медидам, ки гӯё пораҳои сафеди абр дар онҳо гир карда буд ва осмони сокити нилгуни зуҳри тобистон аз хилоли ин шохаҳо абадиятро замзама менамуд

РОЗИ ШЕЪР

РОЗИ ШЕЪР

ВАЗНИ ШЕЪР

Агар бихоҳем шеърро чунон, ки аз оғоз буда ва то кунун ҳаст ва урфу одат бар он ҷорист, таъриф кунем, бояд чунин гуфт: шеър таълифе аз каламот аст, ки навъе вазн дар он битавон шинохт.
Парвиз Нотили Хонларӣ

Албатта, агар касе бихоҳад имрӯз зарурат ва фазилати вазн дар шеърро собит намояд, кори ӯ шоистаи масали “Дучархаро дубора ихтироъ кардан” мебошад. Ин мавзӯи собитшуда аст ва қавли нақл аз муаллифи рисолаи машҳури “Вазни шеъри форсӣ”-и Парвиз Нотили Хонларӣ аз сӯе агар ба хотири салоҳияти мумтози ӯ дар ин мавзӯъ бошад, аз сӯйи дигар ба ин хотир аст, ки ӯ дар айни ҳол аз шоиронест, ки барои навтару тозатар кардани вазн ва қолабҳои шеъри форсӣ талошҳои амалӣ ҳам ба харҷ дода ва мисли устод Садриддин Айнӣ, Абулқосими Лоҳутӣ, Нимо Юшиҷ, Меҳдии Ахавони Солис ва дигарон намунаҳои навоваронае офаридааст ва ахиран дар муқаддимае, ки маъруфтарин шоир ва адабиётшиноси муосири Эрон Шафеъии Кадканӣ бар ашъори Парвиз Нотили Хонларӣ навишта, ӯро дар нав кардани шеър бар Нимо Юшиҷ муқаддам шумурдааст.
Зимнан, танҳо ҳамин нукта, ки падидае бо номи “шеъри нав” аз назари поэтикӣ қабл аз ҳама ба вазни шеър бастагӣ дорад, шоҳиди гӯё бар аҳаммияти аввалдараҷаи унсури вазн дар шеър аст. Албатта, баҳсҳое аз ин қабил, ки дарунмоя ва муҳтаво дар шеъри нав муҳимтар аз вазн аст, ҷой дорад ва беҳуда ҳам нест, аммо мусаллам аст, ки агар тағйироти фаннии (техникии) поэтикӣ аз роҳи вазн дар шеър ба вуҷуд намеомад, гумон буд, ки баҳси “шеъри нав” ҳам ба миён биёяд, зеро таҳаввул ва нав шудани мазмуну муҳтавои шеър дар тамоми давраҳои адабиёти мо ва адабиёти ҷаҳон дар қолаби вазнҳои маъмулӣ ҷараён дошт ва дар ҳеч даврае ин раванд қатъ нашудааст, зеро қатъи он маънои қатъи худи шеъру адабро дорад.
Гузашта аз ин вазн чи дар даврони куҳан ва чи имрӯз танҳо хосси шеъри мо нест, балки ба гунае дар шеъри ҳамаи халқҳои ҷаҳон ҷой дорад. Аз ин рӯ назарияпардозони адабиёт бо шурӯъ аз Суқроту Афлотуну Арасту то имрӯз (он гуна, ки дар таърифи боло ҳаст) вуҷуди вазн дар шеърро ба сурати умумӣ, на хосси миллате ё халқе таъкид кардаанд. Маяковский, аз навовартарин шоирони қарни бисти ҷаҳон, ки аз ҷумла дар Эрон ӯро аз саромадони “шеъри сафед” медонанд, дар рисолачаи таҷрибӣ ва амалии худ “Шеърро чӣ тавр бояд сохт?” менависад, ки “Қабл аз навиштани ҳар шеъре маро як ғулғулаи ритмӣ фаро мегирад ва вазн ба воситаи пӯшиш додани ҳамин ғулғули ритмӣ бо калимаҳо дар (шеъри) ман сурат мегирад”. Дигар шоироне, низ, ки шеъри мансур ё шеъри сапед сурудаанд, ҳаргиз мункири фазилати вазн ва беш аз он ритму оҳанги хосс дар шеър набуда, ва бахши зиёде аз ашъорашон дорои авзони маъмулӣ мебошад. Лозим ба ёдоварист, ки манзур унсури мутлақ ва ягона дар таркиби шеър донистани вазн ҳам нест, зеро на ҳар каломи мавзун метавонад, шеър бошад, ки ин баҳси ҷудост ва дар пай хоҳад омад.
Зарурати ин баҳс аз он ҷо ба миён омад, ки баъзан шоирони ҷавон, хусусан мавқеъе ки ба вазни шеърашон эрод мегиранд, бо беэътиноии ошкор эълон мекунанд, ки вазн барои онҳо муҳим нест, муҳим ин аст, ки дар ашъори онҳо мазмунҳои тоза ва эҳсосоти воло ҷой дошта бошад. Дар ин лаҳза фикр намекунанд, ки чаро бузургоне чун Рӯдакиву Фирдавсӣ, Камоли Хуҷандиву Ҳофиз, Мавлонову Бедил, Айниву Лоҳутӣ ва... бо ин қадар диққат назокатҳои вазнро дар ашъорашон ба тамому камол риоят кардаанд? Магар онҳо мазмунҳои куҳнаву камарзиш ва камбуди эҳсосоти волоро хостаанд ба воситаи вазни саҳеҳ ҷуброн кунанд? Агар касе гумон мекунад, ки вазни суннатӣ барои онҳо мисли муқаддасоти мазҳабӣ буд ва дар риояи он ногузир буданд, чунин ҳам нест. Дар қолаби вазни суннатии арӯз дар тӯли асрҳои бидъатҳо ва навовариҳои зиёде сурат гирифтааст, чандин вазнҳои тозаи бесобиқа ва навъҳое аз қабили мустазод ба вуҷуд омада ва ихтироъгарони онҳо на танҳо мазаммат нашуда, балки ситоиш шудаанд. Мавзӯъ ин аст, ки ҳар чизе меъёре дорад ва ин меъёрҳо ҳосили таҷрибаи чандин насл аст ва вақте ки вориди ин меъёрҳо мешавем, аз ҷумла меъёрҳои пазируфташудаи вазни суннатии арӯз, шарт аст, ки онро риоя бикунем. Касе қодир ба навоварӣ дар ин меъёрҳо бошад, метавонад бо эҷоди осори навоварона ва тавзеҳи назарӣ (мисли устодон Айнӣ, Лоҳутӣ, Нимо, Пайрав...) онро собит намояд ва мисли “арӯзи нав” (шеъри нав) ё “шеъри сапед” онро ба меъёр дароварад. Дар акси ҳол чӣ зарурат дорад, ки касе вазни маъмулиро надониста ва эҳсос накарда, ба такаллуф ва иштибоҳоти паёпай ба ин вазн шеър бигӯяд. Анвои каломи бадеъ хориҷ аз вазн зиёд аст ва ба ҳар яке аз онҳо метавонад андешаҳо ва эҳсосоти волои худро баён намояд.
Ҳамчунин гуфтанист, ки сакта ва иштибоҳ дар вазни шеър, аз ҷумла арӯз, барои шоирони тавоно ҳам гоҳо рух медиҳад (инро ҷудо аз ихтиёроти шоирӣ ва сактаи малеҳ, ки махсус ворид карда мешавад бояд донист), вале ҳаргиз онҳо барои бетағир боқи гузоштани он иштибоҳ исрор намеварзанд ва ба маҳзи он, худ ё дигарон онро мушоҳида намуданд, ин иштибоҳ бартараф карда мешавад. Бисёр воқеъ шудааст, ки дар ҷараёни ин навъ ислоҳот шеър на танҳо аз назари вазну оҳанг, балки мазмуну муҳтаво ҳам беҳтару расотар мешавад. Ин таҷриба ҳамон назари В.В. Маяковскийро тасдиқ менамояд, ки қолаби ритмиву оҳангии шеър қабл аз матои лафзии он (аз тобу таби ҳадаф ва мақсуд) ба вуҷуд меояд ва ҳангоми пайкари лафзӣ додан ба ин қолаби ритмӣ калимае метавонад муваққатан ҷойи калимаи аслиро (барои пӯшондани қолаб) ишғол намояд ва то замоне, ки он калимаи муносибро пайдо накунед, табъи шоир қонеъ намегардад. (ниг. https://ru.wikisource.org/…/Как_делать_стихи%3F_(Маяковский))

Баъзан барои тасдиқи иддаои нозарур будани вазн аз гуфтори бузургон масал мезананд, ки “дар тангнои вазн ба фарёд омадаанд”. Аз қабили ин баёноти машҳури Мавлоно:

Растам (ё риштам) аз ин байту ғазал, эй шаҳи султони аҷал,
Муфтаилан, муфтаилан, муфтаилан кушт маро.

Ки ин ҳам аз баёноти лутфомезе чун “Қофия андешаму дилдори ман Гӯядам м-андеш ҷуз дидори ман” мебошад, ки танҳо ба вазну қофия маҳдуд намешавад, балки он ҳолест, ки дар тамсили дигари Мавлоно омада ва дар ҳузури маҳбуб нома хондан ва ҳарф заданро ҳам такаллуф ва нозебо медонад. Дар асл бошад, вазну оҳанги калом барои Мавлоно, ки аксари ашъорашро дар ҳоли самоъ сурудааст, мисли “майдони магнитӣ” аст, ки тамоми муҳити ҳастиро фаро мегирад ва маъониро дар қолаби калимаҳо аз дурдасттарин зовияҳои табиат ва моварои он ҷазб мекунад. Дар ин ҳол аст, ки хитоб менамояд:
Эй ақл ту зи шавқ парокандагӯй шав,
Эй ишқ, нуктаҳои парешонам орзуст.
Ин шояд, ҳамон ҳолест, ки дар забони русӣ “стихия” номида шудааст, ва дар айни парокандагӣ низоми табиӣ ва сириштист ва аз ҳар маҳдудае фаротар меравад, дар ҳоле ки низоми олӣ ва аввалӣ низ ҳамин аст. Муҳим ин аст, ки ҳамин баёноти дорои вусъати кайҳонӣ низ ба тамому камол дар қолаби маъмул ҷой шудааст.
Эроди дигаре, ки дар мавриди вазни суннатии арӯз баён мешавад, ин аст, ки арӯз ихтирои араб аст ва гӯё рӯйи шеъри мо бор карда шудааст. Дуруст аст, ки он системаи паймонагирии вазн, ки бо номи “арӯз” ҳамроҳ бо қолабҳои овоии он, ки аз иштиқоқи гуногуни калимаи “фаъала” (фоилун, мафоилун, мустафъилун ва ғ.) сохта шудааст, кори донишманди араб Халил ибни Аҳмад (718-791) аст. Аммо, ин қолабҳо рӯйи забони шеъри мо бор нашудаанд, табиати забони шеъри моро тағир надодаанд ва ба худ тобеъ накардаанд, балки забони мо дар он тасарруф намуда, онро ба худ тобеъ карда, ҳамин қолабро барои сурати айнӣ додан ба чандин вазни дигари сирф тоҷикӣ, аз ҷумла мутақориб ва вазни рубоиву дубайтӣ истифода намудааст. Зеро аслу асоси ин вазн бар мабнои хосияти сириштии забони мо ва чандин забони дигари дунё – мавқеъ ва ҳаҷми ҳиҷоҳо (дарозу кутоҳ) мебошад. Чи метавон кард, ки паймонаҳои имрӯзии мусиқии мо ҳам ба ном сирф тоҷикӣ нестанд, аммо ба воситаи онҳо мусиқии мо андозагирӣ ва бе каму кост нигориш мешавад.
Аслу асос ин аст, ки ба ин восита ритму оҳангу вазни сириштии забони мо дуруст ташхис гардида, ин паймонаҳо дар тӯли беш аз ҳазор сол бе каму кост кор дода, як таҳаввули (метавон гуфт имтиҳони) муҳимро бо номи “арӯзи нав ё шеъри нав” аз сар гузаронда, устувор боқӣ мондаанд. Ҳеч монеъе нест, агар мо ин системаро ба гунаи дигар танзим намоем, ба баҳрҳо ва рукнҳо ва дигар аҷзои он номи сирф тоҷикӣ бидиҳем. Дар ин роҳ донишмандони ҳамзабони мо кӯшишҳои қобили мулоҳизае анҷом додаанд ва ин раванд идома дорад. Аз ҷумла ба ҷои “афоил” он гуна, ки баъзан дар мусиқии қадим маъмул буд, таркиби ҳиҷоиву тараннумии “та-тан-тон”-ро ба кор бурдаанд. Масалан, ба ҷойи фоилотун “тан-та-тан-тан”. Аммо, ин кӯшишҳо ҳанӯз ба системаи фарогири тоза надаромадааст.
Тавре гуфта шуд, он вазне, ки имрӯз мо бо номи “арӯз” мешиносем ва ба кор мебарем, комилан аз сиришти овоии забони мо бармеояд. Як далели барҷаста агар ин бошад, ки дар адабиёти гуфтории мо (фолклор), рубоиёт, дубайтиҳо, ғазалҳо, таронаҳо ва дигар анвои шеърии дар вазни арӯз сурудашуда аз тарафи ашхосе, ки мусалламан аз илми арӯз огоҳӣ надоштанд, фаровон мавҷуд ҳаст, далели дигари барои ҳар нафаре дастрас ин аст, ки дар навиштаҳои мансур, ҳатто ғайрибадеӣ, гуфтори рӯзмарраи мардум диққат кунад ва ибороту ҷумлаҳоро ба вазни арӯз бисанҷад, онгоҳ дармеёбад, ки дар ин навиштор ва гуфтор бештаре аз ибороту ҷумлаҳо ба таври табиӣ ба яке аз вазнҳои арӯз рост меояд.
Аз ҷумла дар яке аз дастурҳои забономӯзӣ ин ҷумлаҳои кутоҳ оварда шудааст (дар муқобилашон мо қолаби вазнро меафзоем):
Имрӯз офтобист – мафъулу фоилотон.
Имрӯз абрист – мафъулу фаълон ё мустафъилун фоъ.
Имрӯз боронист – Фаълан мафоъилон ё мустафъилун фаълон.

Ё ин ҷумлаи одӣ, ки ҳамчунин дар ин дастур омадааст:

Дарсҳои мо оғоз шуданд.
Ин ҷумла дар тамомӣ вазни ягона надорад. Аммо ду ҷузъи он дар ду вазн аст: дарсҳои мо (Мафъулу фаълан ё мустафъилун фоъ) ва: оғоз шуданд (мафъулу фаъал – ду рукни охири рубоӣ). Акнун бубинем, ки ба чи содагӣ бо андаке кор кардан рӯйи таркиби наҳвии ҳамин ҷумла он яклухт вориди вазн мешавад:
1.. Дарсҳои мо шуданд оғоз (фоилотун, фоилотун, фоъ)
2.. Оғоз шуданд дарсҳои мо. (--v/v-v-/-v-v-)

Ё ҳар калимаи тоҷикиро барои имтиҳон ба танҳоӣ ё дар сурати эҳсоси зарурат бо изофа (-и) ё пайвандаки паиҳами (-у) чанд бор такрор кунед, ҳатман як вазни “расмии” арӯзӣ ба вуҷуд меояд.
Ончи дар ин шеъри Пайрав Сулаймонӣ бо вуҷуди ибораҳо ва калимаҳои гуногун мушоҳида мешавад:
Дашти васеъу боғи латифу ҳавои хуш,
Саҳрову ҷангалу чаману кӯҳу лолазор
Ки яке аз хушоҳангтарин вазнҳои арӯз – музореъи мусаммани ахрабу макафуфу мақсурро ба вуҷуд овардааст.
Инҳо барҷастатарин далел барои сирф тоҷикӣ будани он паймонаест, ки мо бо номи “арӯз” ба кор мебарем.
Шоирони тавоно дар қолаби арӯз маъмултарин ва табиитарин таркиб ва қолаби наҳвӣ (грамматикии) забонамонро ба кор гирифтаанд, дар ҳоле, ки ин таркибҳо дар чанд шакли дигар дар қолаби ҳамон вазни мавриди назар ҷойгир мешаванд. Зимнан, на мавридҳое дар назар аст, ки шоир ба таври хоссе хоста бошад санъатнамоӣ кунад, балки дар равиши кори маъмулии шоирӣ.
Аз ҷумла ба ин мисраи устод Муъмин Қаноат таваҷҷӯҳ намоед:

Пас аз ҳиҷрон ба васли ту расидам боз, эй дарё,

Ба назар мерасад, ки агар касе бихоҳад ҳамин мазмунро хориҷ аз қолаби вазн, ба наср ҳам бигӯяд, боз табиитарин сурати наҳвии, ин ҷумла ҳамин хоҳад буд, ки дар байти мазкур омадааст. Бо ин ҳол таваҷҷӯҳ кунед, ки ҳамин ҷумла дар чанд шакли дигараш дар қолаби ҳамин вазн (ҳазаҷи мусаммани солим мафоӣлун, мафоӣлун, мафоӣлун мафоӣлун) боқӣ мемонад.

2) Ба васли ту пас аз ҳиҷрон расидам боз, эй дарё,

3) Расидам боз, эй дарё, пас аз ҳиҷрон ба васли ту,

Дар сурати зарурат бо ҷобаҷоии дигар ва афзудан ё костани баъзе ҷузъҳо ин мазмунро ба чанд сурати наҳвии дигар дар қолаби ҳамин вазн метавон овард. Аммо боз ҳам табиитарин ва бино бар ин шоиронатарин сурати наҳвии мисраъ ҳамон асл аст.

Идома дорад.

СЕБИ ОХИРИН

Бод

Бо дарахтон сахт мекунад бедод,

Кӯҳҳо мабҳут, сарду хомушанд.

Боғи кӯҳистон

Барг мерезад

Сабзу сурху зард,

Хоки урёнро 

Хирқа мепӯшанд.

Солике аз раҳ

Мерасад хаста.

Дар миёни боғ

Нарму оҳиста 

пой мемонад,

ӯ чӣ меҷӯяд, як Худо донад,

Худ намедонад…

Охирин як себ

Бар тани шохе

Мисли лаъли ноб

Медурахшад шод.

Инчунин себе

Ҳарчи меарзад.

Гавҳари нодир

Гавҳари ноёб.

Даст меёзад,

Даст меларзад,

Ёд 

Мекунад фарёд.

З-ин ҳавас бигзар,

Аламон аз нафс.

Як дари бозе ҳаст бар рӯят

Пас аз ин фирдавс?

Хуб мебинад:

Себ, себе нест,

Қалби хунинест.

Боғбон он ҷо карда овезон,

Рамзи паймонаш

Бо дарахтонаш.

Ноябри 2009

Сафар ба Хуҷанд

ДУ РӮЗ

   Ду рӯзи гузашта, ҷумъа (14.10.16) ва шанбе (15.10.16) рӯзҳои мунир ва бобаракате буд. Рӯзи 14 октябр бо ҳамроҳии шоирон Давлати Раҳмониён ва Толиби Луқмон ба қасди тарғиби обуна ба маҷаллаи “Садои Шарқ”соати 10 пагоҳӣ ба Хуҷанд расидем ва бо мушояат ва мусоидати роҳбари адибони Суғд муҳтарам Аҳмадҷони Раҳматзод бо мақомоти вилоят ва раисони донишгоҳҳои Хуҷанд мулоқот анҷом додем. Дар ин миён дар маҳфили пурмазмун ва маънавии “Ганҷи сухан”, ки дар китобхонаи вилоятии Тошхоҷа Асирӣ бо ширкати ҷамъе аз адибон ва донишмандони Суғд баргузор буд, ширкат ва суханронӣ намудем.

  Рӯзи 15.10.16 ҳамроҳи устодон ва шогирдони бахши Назария ва адабиёти навини форсии тоҷикии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон тибқи суннати ҳарсола ба зодгоҳи шоири шаҳири миллат Мирзо Турсунзода сафар ва осорхонаи шоирро боздид намудем. Дар саҳни осорхона устодон Аламхон Кӯчаров, Муртазо Зайниддинов, Ҳафиз Раҳмон ва банда дар хусуси вижагиҳо ва аҳаммияти осори устод Мирзо Турсунзода суханронӣ ва шогирдон аз ашъори шоир қироат карданд.

Дар баробари таассуроти зиёд аз ин сафарҳо, мавқеи зикр аст, ки беҳбуди роҳҳои мошингарди кишварамон имконоти моро даҳчанд афзудааст.

ШИОРИ ХАР ЯК ТОЧИКЗАБОНУ ТОЧИКИСТОНИ!!! ҚОНУНИ ЗАБОН

(дар даҳ моддаи манзум

ба ифтихори Қонуни забони тоҷикӣ)1

Рост гуфтан. 

Рост парвардан. 

Ростиро аввалин меъёр кардан. 

Вожаро аз банду зиндони дурӯғу ҳарзагӯӣ вораҳонидан. 

Ҳурмати гуфторро пайкор кардан. 

Кор кардан. 

2 

Ин забони офаринбунён 

Забони фаҳшу нафрин нест. 

Порсӣ, яъне 

Забони қудсиёни арши покӣ, порсоист. 

Қиматӣ дурри дарӣ 

Гавҳари дарёи ирфон аст. 

Вожаҳои аҳриманхӯро ҳамебояд 

Аз аҳуроӣ ҳарими ҳурмати он тард кардан, 

Чеҳраи маъсуми онро пок аз ин гард кардан. 

3 

Ин забони осмонист,

Нардбони осмон аст. 

Паллаҳои ояталкурсист. 

Мояи рушду таъолист. 

Шаҳпари андешаи олист. 

Хуни озодӣ биҷӯшад дар раги ҳар вожаи нобаш. 

Ҷовидон аз оби озодӣ бибояд дошт шодобаш. 

4 

Нест оби рӯдҳои мо фаромарзӣ, 

Лек дарёи забони мо фаромарзист. 

Пои онро бояд аз садди хати сунъӣ раҳо кардан, 

Чашмаҳои саргаҳашро 

Боз бо шаҳрӯдҳои ҳамравонӣ ошно кардан, 

Чун наҳангони қадими хеш 

Сӯи уқёнуси афкори башар озод, 

Бо салобат 

Ошино кардан. 

5 

Бояд ин бовар ба дилҳо устувор ояд, 

К-ин забони мо забони сулҳу ҳам ҷанг аст.

Сулҳ бо аҳли башар – бешарр 

Ҷанг бо аҳремани найранг. 

Ҳам забони дину ҳам фарҳанг, 

Ҳам забони шеър, ҳам оҳанг, 

Ҳам забони шишаву ҳам санг, 

Ҳам забони илму ҳам фан, 

Ҳам забони сурб ҳам оҳан. 

Пайкаре ҳаргиз набуда низ ин гардуни гардонро, 

То қабои тоҷикӣ кӯтоҳ ояд қомати онро. 

6 

Шоири мо аз фарози қуллаи андеша гарчанде ҳамефармуд: 

«Эй басо маъно, ки аз номаҳрамиҳои забон, 

Бо ҳама шӯхӣ муқими пардаҳои роз монд». 1

Аз замони Рӯдакӣ то аҳди Халлоқулмаонӣ, низ то имрӯз 

Тоҷикӣ мифтоҳи заррини ҳазорон роз гардидаст, 

Аз садои пои ҳар ҳарфаш дари кохи муаммо боз гардидаст. 

Бояд ин мифтоҳи заррин даркушои ҷовидон бошад, 

Аз муаммогунаандешиву аз мавҳумбаёнӣ дар амон бошад. 

7 

Тоҷикӣ ё форсӣ ё ки дарӣ ё… 

Гар дусад номи дигар бар ин забон бинҳанд, 

Бояд онро як забон донист, 

«Оби Рукнобод»-ро шохоби «Ҷӯи Мӯлиён» донист, 

Камтар аз инро зиён донист. 

8 

Вожаҳои тоҷикӣ дар ҳар забони дигари дунё 

Шаҳрванди Тоҷикистонанд. 

Бояд аз аҳволи онон бохабар буд, 

То ба зиндони фаромӯшӣ наяфтанд, 

То амон бошанд аз табъизу аз таҳриф. 

Бояд онҳоро сафири ошноӣ кард, 

Зеҳнҳоро рӯшноӣ кард: 

Шарҳ бояд дод, ки «қочоқ» аз мо нест, 

Ҳамчуноне истилоҳи шуми «террорист».

Вожаҳои тоҷикӣ дар ҳар забони дигари дунё, 

Қосиди фарҳангу дониш, 

Пайки эъморанду ободӣ, 

Бо фурӯғи ҳуши Синоӣ, 

Бо сиришти поки Фарҳодӣ. 

9 

Рӯи ҳар бому даре, ки парчами мо насб мегардад, 

Зери он бом, 

Пушти он дар 

Кадхудоӣ бо забони тоҷикӣ бошад, 

Парчами мо бо забони мо яке бошад. 

10 

Ҳар касе дар паҳнаи гетӣ 

Бо забони модарии мо сухан гӯяд, 

Ҳамдилу ҳамсарнавишту ҳамравони мост,

Остонаш остони мо, 

Осмонаш осмони мост, 

Баски фарзанди азизи Тоҷикистон аст, 

Шаҳрванди ифтихории Хуросон аст.

Тоҷикистон

Ба ҷуз меҳрат таманное надорам, Тоҷикистонам.

Умедам, орзуям, ифтихорам, Тоҷикистонам.
Агар тақвими умрам сафҳаи таърихи сахтат нест,
Надорад тозагие рӯзгорам, Тоҷикистонам.
Агар дил як нафас ба ёди фардои ту мемонад,
Варо аз синаи худ мебарорам, Тоҷикистонам.
Агар аз фикри фирӯзии ту тоҷам ба сар набвад,
Ба гардун сар кашам, беифтихорам, Тоҷикистонам.
Наям булбул, ки танҳо мадҳи наврӯзи туро хонам,
Ки бе ту ҳар куҷое бебаҳорам, Тоҷикистонам.
Агар хокам, агар афлок, як гарди ту мебошам,
Чи миннат, гар ба поят саҷда орам, Тоҷикистонам?
Ба ёдат дар ғарибӣ чашмаҳоро хоб медидам,
Шарики модари чашминтизорам, Тоҷикистонам.
Барои ман ту беш аз хонадони нестӣ, ҳаргиз:
Бадахшонам, Зарафшонам, Ҳисорам, Тоҷикистонам.
Ба ту пайванди ман то ҷовидон сарсабз хоҳад буд,
Чу мерӯяд гиёҳат бар мазорам, Тоҷикистонам.

РУСТАМИ ВАҲҲОБ

НАҶВО

Гоҳ пинҳон, гоҳ пайдо мешавӣ,

Гоҳ сокит, гоҳ ғавғо мешавӣ.

Гоҳ шабнам мешавӣ дар чашми гул,

Гоҳ меҷӯшиву дарё мешавӣ.

Дида бикшоям, ниҳонӣ аз назар,

Чашм барбандам, ҳувайдо мешавӣ.

Андаруни ҷони ман биншастаӣ,

Дар дилам доғи сувайдо мешавӣ.

Эй ки дар олам намегунҷӣ, чи сон

Дар дили маҷрӯҳи ман ҷо мешавӣ?

Ҳарчи мехонам, садо наҷвои туст,

Ҳарчи мегӯям, ту маъно мешавӣ.

ИСТИОРА

Ҳар саре уқоби кӯҳсори мо

гарчи на каму на беш

Як паранда аст,

Ҳар паранда як уқоб нест.

Ончунон ки

офтоб гарчи як ситора аст,

Ҳар ситора офтоб нест.

Дӯстам,

бародарам,

Ман ба айни боварам,

ки ин қиёс

Аз вуҷуди мову туст:

То ки хуни гарми зиндагӣ

дар раги ману ту метапад,

Ин сабӯи сарбазери офтоб

холӣ аз шароб нест.

То ки шаҳпари умеди мо нарехтаст,

Ҳар кабӯтаре

Дар диёри мо

Камтар аз уқоб нест.

ТОҶИК

Бувад озод аз бунёд тоҷик,

Надорад бардагиро ёд тоҷик.

Ҷаҳон орост бо мелоди фарҳанг

Ҳазорон сол то мелод тоҷик.

Сари болои ӯ аз санги сабр аст,

Шикаста теғи сад ҷаллод тоҷик.

Зи фазлу фан ҷаҳон обод дорад,

Ба истеъдоди модарзод тоҷик.

Раҳо карда биёбонро ба Маҷнун,

Ба кӯҳистон шуда Фарҳод тоҷик.

Ба ҳар қавме, ки шоир ё ҳакимест,

Бувад, бешак, варо устод тоҷик.

Ҳидоят мекунад аҳли башарро,

Чу Хизр аст аз пайи иршод тоҷик.

Ба фарқи ғам бикӯбад гурзи шодӣ,

Фаридуншавкати дилшод тоҷик.

Дили мӯре агар озурда созанд,

Бихезад аз пайи имдод тоҷик.

Ба по истода бошад, ҳамчу кӯҳест,

Шавад дарё, агар уфтод тоҷик.

Фишорад обро аз ҳалқи хоро

Ба дасту панҷаи пӯлод тоҷик.

Ба неруи худододист шокир,

Накарда бар касе бедод тоҷик.

Ба авсофаш ҷаҳон шоҳид, ки бошад,

Ҷавонмарду ҷаводу род тоҷик.

КӮҲБОН

Кӯҳбоно, кӯҳбонӣ кори ҳар дилсард нест,

Ҳар ки кӯҳистоннишин бошад, дилаш бе дард нест.

Рӯҳ бояд устувору бошукӯҳ аз кӯҳ ҳам,

Лоиқи гардуни гардон чун ту ҳамовард нест.

Сарбасар бо санги кӯҳистон сарат аз санг шуд,

Посутунат, равзанат, бому дарат аз санг шуд.

Дил даруни сина дорӣ гарчи нарм аз парниён,

Аҳдат аз пӯлод гашту боварат аз санг шуд.

Аз сари ҳафтод пуштат селҳо бигзаштааст,

Ҷумлаи осори ту дар қалби кӯҳу пушта аст.

Сел рӯйи сел авроқи китоби хоки туст,

Исм на, бал ҷисми аҷдодат бар он бинвиштааст.

Гарчи дар оғӯши кӯҳӣ, кӯҳҳо бар дӯши туст,

Баҳри ман гӯётарин лаб он лаби хомӯши туст.

Офтоб аз равзани ту мебарояд ҳар саҳар,

Соати мо як, вале фардои ман аз дӯши туст.

Бод! То бошад умеди зиндагонӣ барқарор,

Бод! То бошад ба ҷойи хеш ҳар кӯҳ устувор,

Бод! То хуршеду маҳ берун нагардад аз мадор,

Бод! То сели ҷаҳон гардад зи бозуят маҳор.

ХУРШЕДГАРДОН

ХУРШЕДГАРДОН

Ватан, дар чашмаи меҳрат диламро шустушӯ кардам,

Зи қалби пок бахти бегазандат орзу кардам.

Агар чашмам ба рӯят хира шуд имрӯз, маъзурам,

Басо шабҳои ғурбат ахтаратро ҷустуҷӯ кардам.

Нишоне аз ту дидам ҳар куҷо, бо меҳри фарзандӣ

Бибӯсидам, ниҳодам рӯйи чашми хеш, бӯ кардам.

Барои рӯзи фирӯзат ба тадбири сулаймонӣ

Ба ҳар мурғе, ба ҳар мӯре нишастам, гуфтугӯ кардам.

Чу дидам ҳарзагӯе бо газофат пора хоҳад кард,

Ба мӯйи килки худ чоки даҳонашро руфу кардам.

Зи пиронат дуъо ҷустам, зи тифлонат зиё ҷустам,

Ба ашки раҳмату лабханди модарҳо нуму кардам.

Ало қалби Хуросонам, ҳамон хуршедгардонам,

Ки аз шаш сӯйи олам сӯйи хуршеди ту рӯ кардам.

САДАҚА РАДДИ БАЛО

Тасбеҳи рӯзгор

САДАҚА РАДДИ БАЛО

Осёби саду бистсолаи деҳаи Сафедмун аз кор монд. Шояд бори аввал аст, ки оре, аз кор монд, на ин ки парчобаш карда бошанд барои муваққат. Осёбро гоҳ-гоҳ барои таъмири хамбаву дӯл, чарху тиру модаговчӯб, чидани санге, ки зиёд суфта шудаву гандумро хуб намегирад, назофат ва ғайраву ҳоказо парчоб мекунанд, яъне оби чархгардонро аз нови шеби тез парч (як тараф) мекунанд ва чарх аз гардиш мемонад. Чархе, ки саду бист сол гаштаву чанд сангро хӯрда карда ва инак санги охирин, санге, ки дар бузургӣ ҳеч осиёсанги дигар ба он баробар намеояд, аз миён каф андохта, қариб аст дупора шавад. Ин сангро вақте аз сари Дуоба меоварданд, ду ҷуфт барзагови зӯртаринро ба чигина баста буданд. Санги сурхи сумурте буд, ки гӯё ҳамин тавр нотарош омода аз куҷое пайдо шуда буд ва каф андохтанаш ҳам аҷиб буд. Ҳар кас ҳар чиз мегӯяд. Баъзеҳо мегӯянд, ки як кас (номаш нагуфтанӣ) аз деҳаи (ҳамчунин) ногумону ғафлат ба осиёб даромада ба ин санг нигоҳ кардааст ва Пирмаҳмади осёбон вақте бо ҷорӯби кундик бораи орди лаби хамбаро ба дарун мекашидааст, ногоҳ аз пушт садои ӯро шунидааст, ки мегӯяд: “Аҷабо воаҷабо! Ин санги осёб аст, ё чархи фалак!”. Осёбон бо изтироб вале бо тадбире сирпӯш ӯро аз осёб берун карда, вақте баргаштааст, дидаст, ки ин санги сахти сумурт каф андохта. Мегӯяд дилам пеш аз ин санг кафида буд, чун асари чашми бади ӯро медонистам.

Чархиши санги истода гӯё ба сари Меҳтари деҳ гузашт. Мардум ин осёбро баракату зинати Сафедмун медонанд. Ҳатто дар солҳои фаровонии орди магазинӣ ин осёб ҳамеша гардон буд. Ба ғайри ин бо умри садубистсола мисли мазорҳо муқаддас шудааст. Меҳтар нав аст ва андак эҳмол кунад, касе ғараз дошта бошад, метавонад сабабро аз чашми бади фалонӣ барканад ва ба “пову қадами” ӯ бандад.

Меҳтар шунида буд, ки дар Убара, дар деҳаи Осёбдара Ҳаким ном сангиосёбтароше санге дорад ҳамчунин бузург. Чанд танро аз ҷавонмардони Сафедмун ҳамроҳ гирифту бо мошини худрезе рафт ба суроғи ӯ. Хонаи Ҳакими сангтарош дар кунҷи дара буд ва мардуми поинтарҳо мегуфтанд, ин вақтҳо шояд ӯ айлоқ рафта бошад. Аммо кори худоростовард буд, ки ӯро дар вурудгоҳи деҳа дучор омаданд, ки ростӣ ҳам бо бору бунааш озими айлоқ буд.

Сангтарош вақте ҳадисро шунид ва ин ҷамъияти бо азми ҷазмро дид, аз роҳаш баргашт, ҳамроҳонро ба ҳавлии худ ҳидоят кард ва рӯйи хоктеппаи назди ҳавлияшро бо каланд боз карду гуфт:

- Ин ҷост. Ҳанӯз каме кор дорад. Аммо чун ҳоло сарҷамъу бо мошин омадед, инро бубаред, назди осёб монед, баъди ягон ҳафта меоям ҳамон ҷо дурусташ мекунам ва менишонемаш. Чандин вақт аст сангтарошӣ накардам. Осёбҳо ҳама барқӣ шуда истодаанд.

Сангро ҳамакаса ба мошин бор карданд. Меҳтар аз ҷайб пул баровард. Сангтарош ҳарду дасташро сипар кард:

- Ба ҳаққи Худо, намегирам, маҷбур накунед, ки боз қасам хӯрам, холисан лиллоҳи таъоло. Барои осёби худамон рост карда будам, боз меёбам, ин ҷоҳо пур аст.

Дар ин миён ҳанӯз он як ҳафта мӯҳлати ваъда сипарӣ нашуда, муҳиме пеш омаду сангтарошро лозим шуд аз айлоқ баргардад ва бо сабукрави худ ба деҳаи дигаре, ки роҳаш аз Сафедмун мегузарад, биравад. Кори бисёр муҳим буд ва Ҳакими сангтарош бо ташвишу изтироб меронд. Ба миёнаи деҳаи Сафедмун расида, ногоҳ мошини бузурги борбарро рӯйи пули шоҳроҳ дид, ки дар тангаи роҳ аз васат гирифта, басуръат меояд ва рӯди хурушони Шӯроб садои онро пахш мекард. Фармонро ба рост тофт ва саросема пой рӯйи тормуз бурд, вале пояш аз ғояти изтироб рӯйи газ рост омад. Мошин хез гирифт ва ду сутунчаи ҳифози канори роҳро шикаста ба хатти убури пайраҳаи осёб басуръат сӯӣ рӯди жарфу хурӯшони Шӯроб сарозер шуд ва ногоҳ садои баланди бархӯрду соиши оҳан ба гӯшаш расиду танҳо баъди чанд сония эҳсос кард, ки мошин дар ҷояш истода вале ҳанӯз ба ҳамон суръати пешин чархҳои гардони пешаш давр мезананд. Пилкҳо баҳам фишурдаашро боз карду дид, ки чархҳои пеш ҳавоӣ шудаанду ҳанӯз тунд гардиш доранд ва зери синаи мошин чизе ҳаст, ки онро аз замин баланд карда, пойҳояи чархонашро аз хок баркандааст. Гардонаи мошинро хомӯш карду фуромад. Он чи дид, аҷаб диданӣ буд вале тасаввурнакарданӣ. Дар зери синаи оҳанини мошин ҳамон осёсанги нимтароше буд, ки чанд рӯзе пеш ӯ ба дасти Меҳтари ин деҳа супурда буд.

P.S. Муддате пеш ба Сафедмун рафта будам. Ин қисса сари забони мардум буд. Ҳамроҳи Меҳтари деҳ рафтаму ин сангро дидам ва чанд акс ҳам бардоштам. Меҳтар муддате хабарнигор буд. Гуфтам, ин қиссаро нанавиштӣ? Гуфт, кӣ бовар мекунад? Мегӯянд бофта аст. Оре, рост мегӯяд. Воқеият хеле ғанитар ва шуҷоътар аз тахайюли мост. Корҳое мекунад, ки тахайюл ҳаргиз қудрат ва шуҷоати онро надорад.

Қурбоналӣ ИДРИСОВ

САЙРИ КАМОЛ
Дар тафсири байти Абулмаонӣ:
Ҳеч шакле бе ҳаюло қобили сурат нашуд,
Одамӣ ҳам пеш аз он к-одам шавад, бӯзина буд.

Тавре ки аз осор ва аз ҷумла байти мавриди назари Абулмаонӣ ва дигар
манобеъи марбут ба шарҳи аҳволи Абулмаонӣ бармеояд, ӯ нисбат ба
ҳикмати машшоӣ ва ақсоми сегонаи он огоҳии лозим доштааст. Маслан,
дар китоби «Сафинатушшуаро» таълифи Хушгӯ, ки яке аз тазкиранигорони
муосири Бедил ва аз ҷумлаи шогирдони ӯ мебошад, дар ин хусус чунин
омадааст: «Билҷумла он ҷаноб (Бедил) аз илоҳиёт, риёзиёт ва табиъиёт каму
беш чошнӣ баланд карда буд ва ба табобату нуҷуму рамлу ҳиял ва ҷафру
торихӣ ва мусиқӣ бисёр ошно буд»1.
Бинобар ин байти фавқуззикр ҳарчанд бар ҳасби зоҳир назарияи
такомули Чарлз Дарвин (1809-1882) табиидон ва олими физиологияи
англисро ба хотири ҳамасрони мо меоварад, вале дар ҳақиқат мутаассир аз таълимоти Арасту (384-322 қабл аз мелод) перомуни пайдоиши аҷсом аз ду асли сурат ва модда мебошад, ки аз он ба ҳилмурфизм (hylemorphism) таъбир мекунанд. Ва ин лафзест юнонӣ, мураккаб аз ду ҷузъи: яке hyle ба маънои модда ва ҳаюло муарраби он аст ва дигарӣ morphe ба маънои сурат.
Чунон ки хоҳем дид, Абулмаонӣ кӯшидааст, то бо истифода аз истилоҳоти
арастуӣ бархе аз мазомини фаҳми ирфониро дар қолаби ин байт
бигунҷонад. Аз ин рӯй ошноӣ бо ин истилоҳот барои фаҳми суханони ӯ
судманд аст. Тибқи назари филсуфони машшоӣ мавҷудот ба ду қисм тақсим
мешаванд: яке воҷибалвуҷуд аст, ки вуҷуди ӯ қоим ба хеш аст ва фарзи адам
дар ӯ роҳ надорад, зеро аз он муҳол лозим ояд. ӯ сабаби нахустин барои
ҳамаи мавҷудоти дигар аст ва он Боритаъолост.
Ва қисми дигар мумкиналвуҷуд аст ва он иборат аз мавҷудест, ки буду
набуд барояш баробар ва яксон аст ва вобаставу қоим ба ғайр аст ва эҳтиёҷ
ба иллате дорад, ки ӯро аз нестӣ ба ҳастӣ оварад ва ин ҳамон ҷаҳону ашёи
мавҷуд дар он аст.2 Ва он низ ду навъ аст: яке ҷавҳар (substance) аст ва он
иборат аз мавҷудест, ки аз мавзӯъ (substratum), яъне маҳал, бениёз бошад.,
монанди ҷисм ва дигаре араз (accident) аст ва он мавҷудест, ки аз маҳал
бениёз набошад аз қабили рангу бӯю мазза ва монанди инҳо, зеро бояд
ҷисме бошад, масалан себ, то рангу бӯю маза ва дар он фуруд ояд ва ба
туфайли он ҳастӣ ёбад.
Пас араз ҳамеша дар вуҷуди худ ниёзманди ҷавҳар аст ва ҷавҳар бар панҷ
қисм аст: ҳаюло ва сурату ҷисму ақлу нафс. Ҳаюло ҷавҳарест, ки сурат дар
он ҳулул кунад ва ё ба иборати дигар маҳал барои сурат мебошад. Ва сурат
ҷавҳарест, ки дар маҳали худ, ки ҳамон ҳаюлост, фуруд ояд. Ҳаюло ва сурат
лузуман бо ҳам талозумдоранд, яъне ҳаюло бидуни сурат вуҷуд надорад ва
сурат низ бидуни ҳаюло мавҷуд намебошад. Албатта, ҳаюло ва сурат ҳарду
1 Ба нақл аз: Халилӣ, Халилуллоҳ. Файзи қудс. Ба эҳтимоми дуктур Иффати Муста-
шорниё, интишорот Ирфон, чопи аввал, Теҳрон, 1386, с.177.
2 Руҷуъ шавад: ба Алфоробӣ, Абӯнаср, Айюн Алисмоил, зимни маҷмӯаи «Расоили
Форобӣ», нашри Фридрик Дитрисӣ, Лойдан – Ҳуланда.
59
ҷавҳаранд, вале ҷавҳарияти сурат билфеъл аст ва ҷавҳарияти ҳаюло
билқувва. Ва аз ин ҷост, ки шай бависалаи ҳусули сурат дар ҳаюло феълият
ёбад ва аз қувва ба феъл расад.
Тавзеҳи ин ки ҳар навъе аз анвоъи мавҷудоти табиъӣ вақте таҳаққуқ ёбад
ва мавҷуди билфеъл шавад ва ба мартабаи камоли вуҷудии худ бирасад, ки
сурати ӯ ҳосил шавад ва то вақте, ки сурати ӯ ҳосил нашавад, билқувва ин
навъ аст, монанди чӯб нисбат ба миз, зеро чӯби миз то даме, ки орӣ аз
сурати миз аст, билқувва миз бошад ва вақте сурати он дар моддааш ҳосил
шавад, билфеъл миз шавад.1
Бояд таваҷҷӯҳ дошт, ки сурат дар ин ки ҳарду ниёзманди маҳал ҳастанд
бо ҳам баробар ва мусовӣ мебошанд. Вале миёни онҳо фарқ аст, зеро араз
вақте дар маҳали худ, ки ҳамон ҷавҳар аст, ҳулул мекунад, моҳияти маҳалро
дигаргун намесозад. Барои мисол ҳарорат вақте дароб падид меояд, обро аз
об будан хориҷ намекунад ва ё ба иборати дигар бо афзуда шудани васфи
гармӣ ба об моҳияти он тағйир намеёбад. Вале вақте сурати чизе дар маҳали
худ, ки иборат аз модааш аст, фуруд ояд, моҳияти он дигаргун мешавад,
монанди сурати инсон нисбат ба нутфа, зеро ҳар гоҳ нутфае инсон шавад,
моҳияти нутфа табдил ёбад.2
Баъд аз тамҳиди ин муқаддамот ба байти мавриди назар бармегардем ва
мегӯем: Аз зоҳири каломи Бедил ин матлаб ба даст меояд, ки ҳарчанд сурат
дар пайдоиши ашёи табиъӣ ва расидани онҳо ба мартабаи камоли вуҷудӣ
нақши таъйинкунанда ва фаъол дорад, вале ба танҳоӣ ва бидуни модда аз
дасти он коре сохта нест. Бино бар ин вуҷуди ҳаюло барои ноил шудан ба
ин ҳадаф амри ҳатмӣ ва зарурист ва ҳеч сурате бидуни вуҷуди ҳаюло
наметавонад таҳаққуқ пазирад. Масалан, сурати одамият пеш аз он ки дар
ҳаюлои бузина ҳулул кунад ва моҳияти онро билкул тағйир диҳад ва ба
таъбири Абулмаонӣ «одам шавад», бузина буда ва дар мақоми ҳайвоният
қарор доштааст. Албатта бояд ишорат кард, ки чунин бардошт аз ин байт
бо ҷаҳонбинии Бедил, ки мубтанӣ бар назарияи ваҳдати вуҷуди Ибни
Арабӣ (1165-1240 м.) аст, чандон созгорӣ надорад. Назарияе, ки тибқи он
олам ҳама таҷаллои зот ва намоиши сифоти Ҳақ аст – субҳона ва таъоло –
ва ҷуз ҳастии мутлақи ӯ чизе вуҷуд надорад. Абулмаонӣ дар ишора ба
ҳамин мавзӯъ мегӯяд:
Олам ҳама як ҷилваи зоти аҳад аст,
Ин ҷо на ҳаюло, на сувар, не ҷасад аст.
Касрат осори чашм во кардани мост,
Ин сифр чу маҳв шуд, ҳамон як адад аст.
Чунон ки дида мешавад, Бедил дар мисраъи аввали ин рубоӣ тамоми
ҷаҳонро «ҷилваи зоти аҳадият» дониста ва дар мисраъи дувуми он мункири
вуҷуди ҳаюло ва сурату ҷисм гардидааст. Зоҳиран миёни ин рубоӣ ва байти
фавқуззикр таноқуз вуҷуд дорад, зеро агар мо ба вуҷуди ҳаюло ва сурат ва
соири ҷавоҳир қоил шавем, аз он касрати мавҷудот лозим меояд, ки бо
ваҳдати вуҷуд мунофот хоҳад дошт. Ва аз ин ҷо тафовути ҷиддӣ ва ихтило-
фи бунёдӣ байни дидгоҳҳои ҳукамои машшоӣ ва сӯфияи вуҷудӣ ба хубӣ
1 Руҷӯъ шавад ба: Алфоробӣ, Абӯнаср. Орои аҳли Мадинатул фозила, таҳқиқи дуктур
Алӣ Бӯмулҳам, нашри аввал, Дорумактабатулҳилол, Бейрут, 1995, с.57.
2 Руҷӯъ шавад ба: Алғаззолӣ, Абӯҳомид. Мақосидулфалосифа, таҳқиқи дуктур Сулай-
мон Дунё, Дорулмаорифи Миср, Қоҳира, 1961, с.142.
60
равшан мешавад. Пас, байти мавриди баҳс мусталзими тааммули бештар ва
тафаккури амиқтар мебошад.
Илова бар аҳком ва сифоте, ки барои ҳаюло ва сурат баршумурдем, бояд
аз ду хусусияти дигар низ ёд кард, ки ба фаҳми мазмуни байти мазкур ёрӣ
мекунанд. Ин ду хусусият иборатанд аз фано ва бақо. Тавзеҳ ин ки ҳаюло ва
сурат ҳаммонанди ҳар мавҷуди дигар биттабъ аз фано ва нобудӣ гурезон ва
толиби бақову подорӣ ҳастанд. Онҳо вақте падид меоянд, мекӯшанд то бар
ҳамон вуҷуде, ки доранд, боқӣ бимонанд ва онро аз даст надиҳанд. Ба ҳамин
хотир аст, ки ҳар гоҳ ҳаюло аз сурат орӣ гардад, бо шитоб сурати дигареро
ба худ мегирад, то аз адами мутлақ раҳоӣ ёбад.
Ибни Сино (980-1037 м.) ҳаюлоро ба зани зиштрӯе ташбеҳ мекунад, ки аз
ошкор шудани зиштрӯияш бимнок аст ва ҳар гоҳ пардааш барафтад,
зиштрӯии худро бо остин бипӯшонад. Сурат низ вақте дар ҳаюло ҳулул
кунад, бо ҷиддияти тамом мулозамати мавзӯъи худ кунад ва аз он ҷудо
нагардад, то фано нашавад ва аз байн наравад.1
Бад-ин тариқ, ҳаюло ва сурат ҳарду барои бақо ва таҳсили камолоти
мумкин ҳамеша дар такопӯ мебошанд. Таҳсили камолот низ аз тариқи
таоқуби сувар бар ҳаюло имконпазир мегардад, зеро мавҷудоти олами та-
биат дар оғоз ноқис бошанд ва бо мурури замон тараққӣ кунанд ва пас аз
тайи мароҳили гуногун ба камол расанд. Бар хилофи аҷсоми осмонӣ, ки ҳар
камоли мумкин барои онҳо билфеъл ҳосил аст ва бинобар ин аз сувари худ
ҷудо нагарданд. Ба дигар сухан, ашёи табиъӣ дар мадориҷи тараққӣ ва та-
комул ногузиранд аз ин ки суратеро берун оранд ва сурати дигарро
бипӯшанд. Маслан, хок бояд мароҳили зиёд иборат аз ҷамодиву наботиву
ҳайвониро тай кунад, то ба мақоми инсонӣ бирасад ва паймудани ин
мароҳил барои хок танҳо дар натиҷаи халъу лабси (пӯшидану бадар карда-
ни) сувар муяссар мегардад.2
Ногуфта нагзарем, ки манзури Бедил аз «сурат» дар ин байт сурати навъия
аст. «Ва он ҳамон чизест, ки аҷсом ба воситаи он дорои анвоъи гуногун ша-
ванд»3. Ва ин бад-он маъност, аҷсоми табиъӣ аз он рӯй ки ҷисманд бо якдигар
баробар ва яксон ҳастанд ва ҳеч якеро аз онҳо бар дигарӣ бартарӣ набошад.
Ва аввалин ихтилофе ҳам ки дар баробари падид омадани аносири арбаъа –
об, хок бод ва оташ аз моддаи авлои муштарак байни ин аҷсом зоҳир меша-
вад ва мӯҷиби танаввуъи ашёи табиӣ мегардад, мусталзими бартарии бархе
бар бархе дигар нест, балки ҳама аз лиҳози рутбат ҳанӯз дар як поя қарор до-
ранд. Тафовут дар рутба вақте ба вуқуъ мепайвандад, ки миёни аносир ихти-
лот ва омезиш падид ояд. Ва чун ихтилоту омезиши онҳо камтар бошад, ва аз
моддаи аввалӣ ва аносир фосилаи бисёр каме ҳосил кунад, анвоъи ҷамодот ва
ақсоми маъданиёт мавҷуд мешаванд. Ҳар гоҳ ин омезиш ба эътидол наздик-
тар бошад ва аз моддаи аввалӣ ва аносир омодагии қабули сурати шариф-
тарро пайдо мекунад ва он сурат ҳамон нафси наботист, ки дорои се қувва ва
ё се хусусият аст: тағзия, нумувв ва тавлиди мисл. Маротиби такомул дар
1 Руҷӯъ шавад ба: Ибни Сино, Абӯалӣ. Расоили Ибни Сино, Рисолат фи моҳиятулишқ,
таҳқиқи Аҳмади Оташ, матбааи Иброҳими Харуз, Истонбул, 1953, с.9-10.
2 Барои тафсили бештар дар ин хусус руҷӯъ шавад ба: Алғаззолӣ, Абӯҳомид.
Мақосидулфалосифа. Таҳқиқи дуктур Сулаймон Дунё, Дорулмаорифи Миср,
Алқоҳира, 1961, с.271-287.
3 Аттусӣ, Насириддин. Шарҳулишорот валинтибоҳот. Таҳқиқи оятуллоҳ Ҳасанзода
Омулӣ, муассисаи Бӯстони китоб, Қум, 1386, ҷузъи аввал, с.134.
61
олами наботот бисёр ва мадориҷи тараққӣ дар он бешумор аст. Пас ончи аз
наботот бар уфқи ҷамодот наздиктар бошад – монанди марҷон – ба маъодин
бештар шабоҳат дорад1. В-онгаҳе чандин мароҳилро паймуда ва ба сурати
гиёҳони бордор ва дарахтони мевадиҳанда, аз қабили дарахти хурмо, даро-
мадааст. Дарахти хурмо аз чанд ҷиҳат ба ҳайвонот монандӣ дорад. Масалан,
дарахти хурмои мода ба воситаи гарди хурмои нар бордор мешавад. Ва ин
мақом ниҳояти камоли наботот аст ва мабдаи иттисол ба уфқи ҳайвонот. Ва
ҳар гоҳ омезиши бештару комилтар ва ба эътидол наздиктар гардад ва аз
аносири чаҳоргона буъду фосилаи зиёдтаре дошта бошад, омодаи пазириши
сурати шарифтар аз сурати наботӣ мешавад ва он сурати ҳамон нафси
ҳайвонӣ аст, зеро ҳайвон нируҳои нафси наботиро дорад ва илова бар он до-
рои ду қувваи дигар низ ҳаст: яке қувваи мудрика ва дигаре қувваи
муҳаррика. Маротиби камол дар олами ҳайвонот бештар аз мадориҷи
тараққӣ дар олами наботот аст. Мавҷудоти ин олам аз мартабаи ҳашарот гу-
зашта ва ҳамвора дар масири тараққиву такомул ҳаракат намуда ва ба мар-
табаи ҷонвароне аз қабили саг ва аспу оҳу ва бӯзина расидаанд. Ин ниҳояти
маротиби ҳайвонот буда ва мартабаи нахустин аз маротиби инсон ба он пай-
вастааст. Ва чун омезиш ба дараҷае расад, ки бештар аз он мумкин набошад,
пазирои шарифтарин сурат шавад ва он ҳамон нафси инсонист. Нафси
инсонӣ дорои ду қувва аст: яке қуваи олима ва дигаре қувваи омила. Тафову-
ти маротиби камол дар нафси инсонӣ бештар аз тафовути маротиб дар
навъҳои ҷонварон ва гиёҳон мебошад. Ва одамӣ ҳам баъд аз он ки маротиби
камолро тай кунад ба мадориҷи уқул ва нуфус, ки ҳамон олами фариштагон
аст, мерасад. Пас, камоли ниҳоӣ ва саодати абадиии инсон расидан ба олами
фариштагон аст. Бад-ин тартиб ихтилоти баъдӣ, тибқи назари машшоиён, аз
ихтилот бо қабли худ зиёдтару печидатар ва комилтар мебошад ва анвоъи
гуногуни ҷамодоту наботот ва ҳайвонот ва сипас навъи инсон дар ҷараёни ин
гуна ихтилот ба вуҷуд меояд.2
Дар ин нуқта баҳси мо сибғаи ирфонӣ ба худ мегирад ва бо таълимоти
мутасаввифа роҷеъ ба фано ва бақо иртибот пайдо мекунад3 ва илова бар он
суханони ҳазрати Мавлоноро дар «Маснавии маънавӣ» перомуни «атвор ва
манозили хилқати одамӣ» ба хотир меоварад, онҷо ки фармояд:
Омада аввал ба иқлими ҷамод,
В-аз ҷамодӣ дар наботӣ уфтод.
В-аз наботӣ чун ба ҳайвонӣ фитод,
Н-омадаш ҳоли наботӣ ҳеч ёд.
Боз аз ҳайвон сӯи инсониаш
Мекашад он холиқе, ки дониаш.
Ҳамчунин иқлим то иқлим рафт,
То шуд акнун оқилу донову зафт.
1 Албатта ин назари донишмандони қадим аст. Тибқи дидгоҳҳои илмии имрӯза
марҷонҳо аз ҷонварони гиёҳишакланд, ки дар дарёҳои гарм мезиянд.
2 Руҷӯъ шавад ба: Тусӣ, Насириддин. Ахлоқи Носирӣ. Тасҳеҳи Муҷтабо Минӯӣ; Али-
ризо Ҳайдарӣ, чопи чаҳорум, Интишороти Хоразмӣ, Теҳрон, 1369 ҳ.ш., с.59-63.;
Алғаззолӣ, Абӯҳомид. Мақосидулфалосифа. Таҳқиқи дуктур Сулаймон Дунё, Дорул-
маорифи Миср, Алқоҳира, 1961, с.346-359.
3 Дар бораи моҳияти фано ба бақо ва аҳкоми ин ду мафҳум назди суфия руҷӯъ шавад
ба: Ҳуҷвирӣ, Абулҳасан. Кашфулмаҳҷуб, тасҳеҳи дуктур Муҳаммадҳусайни Тасбеҳӣ.
Интишороти маркази таҳқиқоти форсии Эрон ва Покистон, Исломобод, 1374 ҳ.ш.,
с.356-362.
62
Ақлҳои аввалинаш ёд нест,
Ҳам аз ин ақлаш таҳаввул карданист.
То раҳад з-ин ақли пурҳирсу талаб,
Сад ҳазорон ақл бинад булаҷаб.1
Тафсири ин байтҳоро, ки мо дар ин ҷо ба ихтисор нақл кардем, Мавлоно
худ дар китоби «Фиҳи мо фиҳи» зимни сухан гуфтан аз каромоти авлиё чу-
нин овардааст: «Каромот он бошад, ки туро аз ҳоли дун ба ҳоли олӣ орад ва
аз он ҷо ин ҷо сафар кунӣ ва аз ҷаҳл ба ақл ва аз ҷамодӣ ба ҳаёт. Ҳамчунон
ки аввал хок будӣ, ҷамод будӣ, туро ба олами набот овард ва аз олами набот
сафар кардӣ ба олами ъалақа ва музға ва аз ъалақаву музға ба олами
ҳайвонӣ ва аз ҳайвонӣ ба олами инсонӣ сафар кардӣ. Каромот ин бошад.
Ҳақтаъоло чунин сафарро бар ту наздик гардонид. Дар ин манозил ва
роҳҳо, ки омадӣ, ҳеч дар хотиру ваҳми ту набуд, ки хоҳӣ омадан ва аз кадом
роҳ омадӣ ва чун омадӣ ва туро оварданд, ва муъайян мебинӣ, ки омадӣ,
ҳамчунин туро ба сад олами дигаргун хоҳанд бурдан, мункир машав ва агар
аз он ҷо ахбор кунанд, қабул кун».2 Сиёқи ин калом ва ба кор гирифтани
вожаҳое чун ъалақа ва музға дар он ки аввалӣ ба маънои хуни баста ва
дуввумӣ ба маънои пораи гӯшт аст, ошкоро ишорате ба оёти сураи
Мӯъминун дар Қуръон аст, ки дар онҳо дар хусуси офариниши инсон сухан
рафта ва фароянди ташаккул ва такомули ҷанин ин гуна тавсиф шудааст:
ولَقَد خَلَقْنَا الْإِنسانَ مِنْ سلَالَةٍ منْ طِينٍ { 12 } ثُم جعلْنَاه نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مكِينٍ { 13 } ثُم خَلَقْنَا النُّطْفَةَ علَقَةً فَخَلَقْنَا الْعلَقَةَ مضْغَةً »
.«{ فَخَلَقْنَا الْمضْغَةَ عِظَاماً فَكَسونَا الْعِظَام لَحماً ثُم أًنشأْنَاه خَلْقاً آخَرَ فَتَباركَ اللهُ أَحسنُ الْخَالِقِينَ { 14
(Мо ҳамоно инсонро аз хулосае аз гил офаридем{12},сипас ӯро нутфае
дар ҷойгоҳе устувор қарор додем{13}сипас он нутфаро ба сурати хуни баста
ва хуни бастаро ба сурати гӯштпора ва гуштпораро ба сурати устухонҳое
даровардем ва бар устухонҳо гӯшт пӯшонидем, сипас онро хилқати дигаре
бахшидем. Пас бузург аст Худое, ки некутарини офаринандагон аст!{14} ».
Ин ҳама таҳаввулот ва дигаргуниҳо, ки сабаби тараққиёт ва камоли
инсон гардидаанд, самараи фаноҳо ва бақоҳои мудовим ҳастанд. Ба далели
ин ки агар инсон дар ҳамон мартабаи хок, ки мазҳари вуҷуди моддии ӯст,
боқӣ мемонд, ҳаргиз наметавонист ба ин камолот ва хайрот бирасад. Аз ин
рӯ ҳазрати Мавлоно хитоб ба мо бехабарон ва дуруфтодагон мегӯяд:
Ту аз он рӯзе, ки дар ҳаст омадӣ,
Оташе ё бод ё хоке будӣ.
Гар бар он ҳолат туро будӣ бақо,
Кай расидӣ мар туро ин иртиқо?
Аз мубаддил ҳастии аввал намонд,
Ҳастии беҳтар ба ҷои он нишонд.
Ҳамчунин то сад ҳазорон ҳастҳо
Баъди якдигар давам беҳ з-ибтидо.
Ин бақоҳо аз фаноҳо ёфтӣ,
В-аз фанояш рӯ чаро бартофтӣ?3
1 Мавлавӣ, Ҷалолиддин Муҳаммад. Маснавии маънавӣ. Теҳрон, Ҳунарсарои Гӯё, 1386,
дафтари чаҳорум, с.689.
2 Мавлавӣ, Ҷалолиддин Муҳаммад. Фиҳи мо фиҳи. Тасҳеҳи Бадеъуззамон
Фурӯзонфар, чопи даҳум, интишороти Амири Кабир, Теҳрон, 1384, с.118.
3 Мавлавӣ, Ҷалолиддин Муҳаммад. Ҳамон асар, с.737 .
63
Пас расидан ба ин ҷойгоҳи баланд, ки ҳамон мақоми волои инсонист,
танҳо аз тариқи фаноҳои мухталиф муяссар мегардад ва ҳар фаное дарбар-
гирандаи бақои беҳтар ва камоли вуҷудии бартар аст. Ва ин матлаб худ аз
тафаккури диёлектики ирфонии Мавлавӣ сарчашма мегирад. Шоёни зикр
аст, ки фано ва бақо бо назарияи кавну фасоди машшоиён таносуби зиёд
дорад, зеро кавн назди онҳо иборат аз ҳудус ва ё ҳусули сурат аст дар ҳаюло
ва фасод заволи сурат аз ҳаюло мебошад, ки сурати баъдӣ аз сурати қаблӣ
беҳтар ва комилтар аст. Вале миёни ин ду назария тафовути асосӣ вуҷуд
дорад, зеро кавн назди онҳо иборат аз ҳудус ва ё ҳусули сурат аст дар ҳаюло
ва фасод заволи сурат аз ҳаюло мебошад, ки сурати баъдӣ аз сурати қаблӣ
беҳтару комилтар аст.
Вале миёни ин ду назария тафовути асосӣ вуҷуд дорад ва он ин ки кавну
фасод фақат дар арсаи табиату олами моддӣ рух медиҳад, бархилофи
фанову бақо, ки дар аволими рӯҳонӣ ва мақомоти маънавӣ низ ҷориву
сорист. Муҳимтарини фаноҳо назди сӯфиён ҳамон фаноҳои сегона
мебошанд, ки иборатанд аз фанои дар шайх, фанои дар Расул ва фанои дар
Ҳақ. Камоли ниҳоӣ ба бақои ҳақиқӣ аз назари аҳли тасаввуф расидан ба
Ҳақтаъолост, на вусул ба олами уқул ва нуфус, тавре ки ҳукамои машшоӣ
гумон бурдаанд. Манзури Бедил ҳам дар байти мавриди баҳс ҳамин аст.__

"Садои Шарқ", 2012, №1