Рустам Ваҳҳобзода: “Забони мо забони давлатдорӣ, сиёсат, илм ва фарҳангу таърих аст”
Гиромидошти забони тоҷикӣ, рушду такомул ва ҳифзи тозагии он аз муҳимтарин вазифа ва масъулияти миллию иҷтимоии ҳар як соҳибзабон, хосса аҳли қалам маҳсуб мешавад. Дар арафаи Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон суҳбате оростем бо Шоири халқии Тоҷикистон Рустам Ваҳҳобзода атрофи бурду бохти забони тоҷикӣ дар давраҳои мухталифи таърихӣ, нақши он дар осори хаттӣ ва шифоҳии халқиятҳои дигар ва масоили дигари забоншиносии имрӯз, ки пешкаши хонанда мегардад.
- Сарвари давлат зиёиёни кишварро нуру рӯшноии ҷомеа ҳисобида, таъкид менамоянд, ки онҳо бояд аҳли ҷомеаро ба сӯйи созандагӣ ва бунёдкорӣ ҳидоят созанд, дар фикри пешрафту такомули илму фарҳанг, рушди забон ва ҳифзи тозагии он ва гузашта аз ин, дар андешаи таҳкими суботу оромии ҷомеа, ваҳдати миллӣ ва дифоъ аз манфиатҳои миллат ва давлат бошанд...
- Рисолати ҳифз ва рушди забон дар ҳар кишваре пеш аз ҳама бар дӯши зиёиён, аҳли қаламу савод ва донишу фарҳанг аст. Забони ҳар миллати мутамаддин ва аз ҷумла забони мо ду решаи аслӣ дорад: забони зиндаи мардум ва адабиёти гуфторӣ ва забони аҳли илму адаб, ки бо баҳра гирифтан аз забони зинда онро дар осори навиштаи худ суфтаву меъёр мекунанд ва ба ин восита ба навбати худ дар ҳифзу рушди забон саҳм мегузоранд. Кори умуми мардум дар забон ба сурати табиӣ ва ҳатто то ҷое нохудогоҳ анҷом мешавад, вале кори аҳли қалам иборат аз фарҳангиён, аҳли илму адаб ва дар маҷмуъ аҳли савод озмуда, барномавӣ ва ҳидоятпазир мебошад. Аз ин ҷост, ки Сарвари давлат огоҳона ба қишри зиёӣ ин рисолати миллӣ ва иҷтимоии онҳоро пайваста гӯшзад менамояд ва онҳоро ба анҷоми ин рисолати пурифтихор савқ медиҳад. Ба ёд оред хитоби равонбахши Ҳаким Фирдавсиро:
Басе ранҷ бурдам дар ин сол сӣ,
Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ.
Яъне Фирдавсӣ Аҷами солҳо ба сукути гарон гароидаро ба воситаи таҷассуми зинда ва ҳунарии забони модарӣ зинда кард. Зеро сукут ва хомӯшӣ нишонаи марг ва нестист. Ҳамон тавр, ки Пайрав Сулаймонӣ хитоб карда:
Безабонӣ нишонаи марг аст,
Қаламам нест, балки ҷони ман аст.
Устод Садриддин Айнӣ ба муносибати интишори нахустин шумораи “Овози тоҷик” шеъре интишор дод, ки дар байте аз он омадааст:
Пас аз чанде ба хомӯшӣ ғунудан,
Баромад оқибат овози тоҷик.
Манзур аз ин “овоз” ҳамон забони расои тоҷиконаи айниёна ва рӯдакиёнаву фирдавсиёна аст, ки агар ҳамаи корҳои миллатпарваронаи устод Айниро бихоҳем дар як нукта хулоса бикунем, ҳамин кори бузурги эҳёгарии ӯ дар пайкари забон аст. Ба ин восита устод Айнӣ нишон дод, ки забони ҳазоронсола зиндаи тоҷик дар асри навин ва дар сатҳи фарҳанги муосир ба тамому камол қобили забони адабиёт, забони илму фан, забони фарҳанг, забони қонун, забони сиёсат будан аст. Ҳатто дар сурате, ки бихоҳем он дар сатҳи фаҳми тамоми соҳибзабонон роиҷ бошад. Эъҷози аслии устод Айнӣ дар ҳамин хулоса мешавад.
- Забони тоҷикӣ дар муборизаҳои шадид бо забонҳои ғосиб ҳамеша ғолиб омадааст. Ба андешаи шумо сабабҳои асосии шикасти он забонҳо дар чӣ буд?
- Пуштвона ва собиқаи пурмоя ва пурдурахши забони мо. Сармояҳои маънавии забони мо он қадр бузург буд, ки зоҳиран ғосибон ҳам дар ин амр огоҳӣ ва иқрор доштанд. Дар шумори ғосибон аз юнониҳо ва муғулон шояд шоҳиду амсоле надорем, ки онҳо хоста бошанд, забони худро бар мардумони мо ҷорӣ созанд. Агар чунин коре шуда бошад ҳам дар марҳалае нисбатан кӯтоҳ ва ҳудуди маҳдуде будааст. Аммо то ҷое эҳтимоли табдили забон ба забони арабӣ баъди нашри фарҳанги исломӣ ба миён омада буд, ки бо муҷоҳидат ва дирояти аҳли қалам ин марҳала ҳам ба пирӯзии забони тоҷикӣ ва эҳёи дигарбораи пурравнақи он анҷомид. Ин ҳам ба баракати пешинаи бузурги таърихии ин қавм ва ин забон муяссар гардид. Дар “Баҳористон”-и Ҷомӣ дар зимни ҳикояте дар ин мавзуъ аз ҷумла омадааст:
“Дар таворих чунон мастур аст, ки панҷ ҳазор сол салтанати олам тааллуқ ба габрону муғон дошт ва давлат дар хонадони эшон буд, зеро бо раоё адл мекарданд ва зулм раво намедоштанд. Дар хабар аст, ки Худой таъоло ба Довуд алайҳиссалом ваҳй кард, ки қавми хешро бигӯй, ки подшоҳони Аҷамро бад нагӯянду дашном надиҳанд, ки эшон ҷаҳонро ба адл ободон карданд, то бандагони ман дар вай зиндагӣ кунанд”. Адл чист? Ҳосили сиёсати комил ва муваффақ, ки бе қонунмеҳварӣ ва фарҳангсолорӣ муяссар намегардад ва ин чизҳо ҳам бидуни рушди фарҳанг бар пояи забони тавоно муяссар намегардад. Аз ин ҷост, ки қариб то охири даврони хилофати Аббосиён забони коргузорӣ ва хусусан девони ҳисоби хилофат ба забони форсӣ ва девондорон тақрибан ҳамагӣ аз намояндагони Оли Бармак-тоҷикон буданд.
Гузашта аз ин донишмандони тоҷик дар ҳамаи бахшҳои илму фарҳанги хилофат чандон мавқеъ пайдо карданд, ки ба ҷуз нахустин тарҷумаи фасеҳи Қуръони маҷид ба забони тоҷикӣ ҳатто сарфу наҳви (гарамматикаи) забони арабиро таълиф намуданд. Забони тоҷикӣ-форсӣ дар қаламрави ислом баъди забони арабӣ дувумин забони илму адабу муоширати байни ақвоми мусулмон гардид, ки ин мавқеи худро то садаи 20 идома дод ва имрӯз ҳам ин имконро дорад, ки дубора ин ҷойгоҳро соҳиб гардад.
- Забони мо дар тӯли садсолаҳо аз баҳри Миёназамин то Ҳинду Чин ҳамчун забони муоширати байни халқҳои гуногун хизмат намуда, дар осори хаттии онҳо ҳам нақши зиёде гузоштааст. Ин ҳақиқати таърихиро бо кадом далелҳо метавон собит намуд?
- На танҳо забони муошират, балки забони илму фарҳангу таърих низ. Бисёре аз ин халқҳо ҳадди ақал барои омӯхтани таърихи гузаштаи худ ниёз ба забони тоҷикиро омухтан ё омӯзондани мутахассисони худ доранд. Манбаъҳои илмию адабию таърихӣ ва ҳатто асноди коргузорӣ ё мукотиботи расмии ҳамаи ин халқҳо на камтар аз забони арабӣ, ба забони форсӣ-тоҷикӣ мебошанд. Шумо огоҳед, ки решаҳои муштараки фарҳангии мо бо Ҳинд ба даврони қаблазисломӣ мерасад ва то даврони Фаридун фарҳанги таърихии муштарак дорем. Аммо баъди футуҳоти Ғазнавиён ва хусусан Темуриён, ки забони расмии давлатдорӣ ва илму фарҳангу адаби онҳо тоҷикӣ буд ва дар ин мақом то даҳаҳои аввали қарни 20 боқӣ монд, як мавҷи дигари неруманди забони форсӣ-тоҷикӣ дар ин паҳна густарда шуд, ки осори беҳадду шуморе аз он то кунун боқӣ мондааст. Ҳатто аз пайванди забони форсӣ ва забонҳои бумии Ҳинд забони тозае ба номи забони урду (забони расмии Покистони кунунӣ) ба миён омад, ки ҳар тоҷикидоне бо диққати бештар матнҳои ба ин забон навиштаро мефаҳмад. Ҳоло ба порае аз оғози матни суруди миллии Покистон таваҷҷуҳ кунед:
Пок сарзамин шод бод,
Кишвари ҳасин шод бод.
Ту нишони азми олишон
Арзи Покистон!
Маркази яқин шод бод.
Ҳавзаи адабии форсизабон дар Ҳинду Покистон то нимаи аввали қарни 20 зиндаву фаъолу пурравнақ будааст. Аз пешинаи он, ки шоирони бузурге чун Амир Хусрави Деҳлавӣ ва Бедили Деҳлавиро додааст, ҳоҷати сухан нест. Бузургтарин шоири порсизабони нимаи аввали қарни 20 Иқболи Лоҳурӣ аст. Иқбол, ки забони модариаш урду буд ва урду ҳам фарзанди забони порсӣ-тоҷикӣ буд, мегӯяд:
Ҳиндиям аз форсӣ бегонаам,
Ҳамчу моҳи нав тунукпаймонаам.
Завқи андози баён аз ман маҷӯ,
Хонсору Исфаҳон аз ман маҷӯ.
Гарчи ҳиндӣ дар узубат шаккар аст,
Тарзи гуфтори дарӣ ширинтар аст...
Форсӣ аз рифъати андешаам
Дархурад бо фитрати андешаам...
Тавозуъ ва эҳтиром дар баробари забони форсӣ-тоҷикиро бубинед, ки бо ин фасоҳат ва матонати каломи форсӣ-дарӣ-тоҷикӣ Иқбол худро ҳанӯз донандаи комили ин забон намешуморад. Аммо нуктаи муҳиммеро, ки иброз медорад, ин аст, ки форсиро зарфи муносиб барои андешаи баланд (рифъати андеша) медонад. Яъне ин забонест, ки беҳтар аз забонҳои дигар дар он андешаҳои олиро метавон баён кард.
Имрӯз ҳам бо як баррасии иҷмолӣ метавонем ошкор чеҳраи равшани ин ҳақиқатро бубинем, ки бисёре аз вожаҳо дар забонҳои мардуми Осиёи Миёна ва ҳатто Қафқозу фаротар аз он асолатан тоҷикӣ мебошанд ва ин аксар вожаҳое ҳастанд, ки марбут ба илму фарҳангу адабиёту маънавияту ҳунару иқтисодиёт ва эътиқодот мебошанд. Ҳатто ҳолати аҷибе мушоҳида мешавад, ки баъзе аз вожаҳои тоҷикӣ дар забони мо ҷойи худро ба вожаҳои хориҷӣ, аз ҷумла арабию русӣ, додаанд, аммо дар забони ҳамсоягонамон тоҷикӣ боқӣ мондаанд. Аз ҷумла бародарони қирғизи мо ба ҷойи “муштарӣ” ё “мизоҷ”, ки дар забони имрӯзи мо роиҷ гардидааст, “кордор”, ба ҷойи “амбулатория” “бетобхона”, ба ҷойи “қарабойӣ” “обдаста” ва... мегӯянд. Ҳатто рутбаи баланди илмию иҷтимоӣ бо нишони сарисинагии “Даанишман”, яъне “донишманд” доранд. Чунин калимаҳо дар забонҳои ӯзбекию қазоқию туркманӣ низ фаровон аст. Пажӯҳиш дар ин забонҳо барои пайдо ва роиҷ кардани вожаҳои фаромӯшшудаи тоҷикӣ як кори муҳим ва судманд мебошад.
- Аз саҳифаҳои таърих медонем, ки дар аҳди Сомониён Қуръони маҷид ба забони тоҷикӣ тарҷума гардида, мардум ибодатро бо забони модарӣ анҷом медод. Ин нишони эҳтироми бепоёни мардум ба забони модарӣ ва кӯшишҳои халқи тоҷик барои ҳифзи забон ва суннатҳои ниёгон буд…
- Бале. Сомониён барои ҳифзи забону фарҳанги миллии худ ҳама тадбири муяссарро ба кор бурданд. Яке аз муҳимтарин тадбирҳо ба забони модарии худ тарҷума кардани тамоми кутуб ва аҳкоми ислом, хусусан Қуръони маҷид ва дар айни ҳол ба ин восита собит сохтани ин амр буд, ки забони модарии мо зарфияти комили гунҷоиш, баён ва омӯзиши илму маорифи исломиро доро мебошад. Чун забонҳое, ки дар паҳнаи дунёи ислом ин зарфиятро надоштанд, ҷойи худро ба забони арабӣ доданд. Ҳамзамон фатвои фарзанди дигари фарзонаи ин миллат Имом Абуҳанифа дар хусуси он ки ба забонҳои дигар тарҷума кардани Қуръон ва аҳкоми исломӣ ҷоиз аст, дар ин ҷода роҳнамои муносибе буд. Майлу исрори худи аҳли ин забон ҳам дар нахустин марҳалаи густариши ислом ҷиҳати ба забони модарии худ адо кардани фароизи исломӣ муассир буд. Аз 160 забони дунё, ки Қуръон тарҷума шудааст, ба забони тоҷикӣ нахустин, аввалин, гуногуннавътарин ва муфассалтарин тарҷумаҳо анҷом шудааст. Тибқи ахбор нахустин тарҷумаҳо ба забони тоҷикӣ-форсӣ ба таври ҷузъӣ ҳанӯз дар замони ҳаёти Паёмбари ислом анҷом шудааст. Муфассалтарин ва машҳуртарин ва машруҳтарин тарҷума ба тоҷикӣ-форсӣ тарҷумаи “Тафсири Табарӣ” аз тарафи як гурӯҳ донишмандони Мовароуннаҳр ва сипас тарҷумаи “Тафсири Насафӣ” аст. Имом Насафии Ҳанафии бухороӣ аз ҳамзамонони Имом Ғаззолӣ мебошад ва ин тарҷумаро бо насри мусаҷҷаъ ва мавзун анҷом додааст, ки аз лиҳози фасоҳат беназир мебошад.
То кунун беш аз ҳазор тарҷумаи Қуръони маҷид ба забони тоҷикӣ-форсӣ анҷом шудааст, ки аз ҷумла тозатарини тарҷумаҳо дар Тоҷикистон дар замони истиқлол аз тарафи донишманди тоҷик Муҳаммадҷон Умаров бо дастури Сарвари давлати Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон сурат гирифтааст.
Тарҷумаҳои пуршумори Қуръон ва кутуби дигари исломӣ, чӣ таълифӣ ва чи тарҷума ба забони форсӣ-тоҷикӣ, ҷойгоҳи ин забонро дар радифи забони асливу асосии ҷаҳони ислом устувор сохтааст. Албатта, ин кор ҳам ба он далел муяссар гардида, ки сатҳу зарфияти маънавии ин забон аз ибтидои амр барои ин кор муносиб буд. Муҳимтарин ва калидитарин мафҳумҳои динӣ ба забони тоҷикӣ вуҷуд дошт ва ба ҳамин сурати тоҷикӣ на танҳо дар миёни тоҷикон ва дигар форсизабонон, балки халқҳои дигари мусулмон роиҷ гардид. Аз ҷумла халқҳои туркизабони ҳамсояи мо ин мафҳумҳои калидии маорифи исломиро на ба забони арабӣ, балки ба забони тоҷикӣ ба кор мебаранд. Аз ҷумла: Худо, Худованд, Парвардигор, Офаридгор, Пайғамбар, фаришта, намоз (бо вақтҳояш: бомдод, пешин, шом, хуфтан), ҷонамоз, биҳишт, дӯзах, пешнамоз...).
Бо ин сармояи маънавӣ ва собиқаи дурахшон забони тоҷикӣ ҳанӯз ин имконро дорад, ки ҷойи асосии худро дар ҷаҳони ислом ҳифз намояд.
- Майдони набарди забонҳо майдони сиёсӣ аст. Дар ин набард, маъмулан забони гурӯҳҳо, табақаҳои ҷамъиятӣ, синфҳо ва ҳизбҳое, ки аз ҳокимияти сиёсӣ бархӯрдоранд, пирӯз мегарданд. Бисёр иттифоқ афтодааст, ки дар ҳолати адами қудрати сиёсӣ ҳатто забонҳои дорои собиқаи бузурги фарҳангӣ, захираи бойи луғавӣ, сохти пурқуввати грамматикию фонетикӣ аз байн рафтанд. Забони мо дар ин набардҳои беохири забонӣ чӣ бурду чӣ бохтҳо дорад?
- Барои посух ба ин суол муносибтар аст ҳамин давраи навтар, замони шуравиро дар муқоиса бо забонҳои халқҳои дигари Иттиҳоди Шуравӣ дар назар бигирем. Бо итминон метавон гуфт, ки забони тоҷикӣ дар ин давра дар доираи имкон беҳтар аз забони халқҳои дигар ҳифз шуд. Меҳру дилбастагии хосс ва ифтихоре, ки мардуми тоҷик нисбат ба забони худ дошт, боис шуд, ки адабиёт ва маорифи миллии мо ба забони модариамон бештар ҳифз шавад. Русзабон шудани мардум, хусусан аҳли саводу қалам дар миёни тоҷикон нисбат ба халқҳои дигар хеле камтар сурат гирифт.
Дар ҳамин замон буд, ки бо талоши аҳли қалами мо осори арзишманди адабии мансуру манзум ба забони фасеҳи тоҷикӣ иншо шуд, муҳимтарин осори адабии классикии тоҷикӣ, ашъори Рӯдакӣ, Шоҳномаи Фирдавсӣ (дар 10 ҷилди комил), осори Носири Хусрав, Хайём, Низомӣ, Саноӣ, Аттор, Анварӣ, Ҳофиз, Саъдӣ, Камол, Ҷомӣ, Сайидо, Соиб, Бедил (куллиёт), Мушфиқӣ, Ҳилолӣ, Биноӣ, Шоҳин, Аҳмади Дониш ва даҳҳо тан адибони номвари дигар, муҳимтарин намунаҳои насри ривоӣ ба чоп расид, қисман ба русӣ тарҷума ва чоп шуд; чандин фарҳанги луғот, бавижа “Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ”, ки дар навъи худ камназир аст, чандин тарихномаҳо, бавижа “Тоҷикон”-и Бобоҷон Ғафуров мунташир шуд. Ҳоло мо эҳсос мекунем, ки дар ҳамон замон ба забони тоҷикӣ гузаронидани дарсҳои илмҳои табиӣ ва дақиқ, мисли физикаву, химияву риёзӣ ва ғ. ҳам дар мактабҳои миёна ва ҳам дар донишгоҳҳои Тоҷикистон чи ҳиммати бузурге буд. Дар ҳоле, ки имрӯз баъзеҳо фикр мекунанд, таълиму омӯзиши ин илмҳо ва ё таълифи рисола дар ин мавзуъҳо ба забони тоҷикӣ имконпазир нест.
Гузашта аз ин дар ин давра адабиёти қадиму ҷадиди мо ба забони русӣ ва забонҳои халқҳои дигари шуравӣ ва ҷаҳон тарҷума мешуд ва хусусан шуҳрати адибони классики мо дар ҳудуди шуравӣ бисёр боло буд. Дар айни замон беҳтарин осори адабиёти шуравӣ ва ҷаҳон ба забони фасеҳи тоҷикӣ тарҷума ва нашр мешуд. Дар ин кор аз ҷумла устодоне чун Сотим Улуғзода, Раҳим Ҳошим, Ҳабиб Аҳрорӣ, Фазлиддин Муҳаммадиев ва дигарон саҳм доштанд, ки забони тарҷумаи онҳо ҳам бисёр равону фасеҳ буд. Аз назари баъзе муҳаққиқон тарҷумаҳои устод Улуғзода (хусусан романи “Дон Кихот”) ва тарҷумаҳои шеърии Лоиқ Шералӣ ва Бозор Собир (хусусан аз ашъори Сергей Есенин) аз матни русии онҳо бадеияти камтар надоштанд.
Хулоса, бо вуҷуди нуфузи ҳамагири забони русӣ, забони тоҷикӣ ҳам дар ин даврон сокиту аз ривоҷ бозмонда набуд, балки пешопеш он барои адои рисолати бузурги худ, ки дар даврони истиқлоли сиёсӣ пеш омад, то ҷое омода гардида буд.
- Мусаллам аст, ки забон, фарҳанг ва тамаддуни миллӣ бидуни собиқа ва таҷрибаи давлатдорӣ, яъне пуштибонии сиёсӣ, имкони такомул надоранд. Имрӯз забон, фарҳанг ва тамаддуни мо то кадом андоза аз чунин пуштибонӣ бархӯрдор аст?
- Тавре ки ҳамагӣ шоҳиди ҳол ҳастем, забони модарии мо – забони тоҷикӣ, забони давлатӣ, аз ҳама имтиёзоти қонуние, ки барои рушду пешрафти забони расмӣ зарурӣ мебошад, бархурдор аст. Мақоми забони тоҷикӣ имрӯз ба таври бесобиқа баланд ва устувор мебошад. Ба таври амалӣ ин забон яке аз нахустунсурҳои истиқлол ва ҳувияти миллии мо шинохта шудааст. Барои рушду густариши забони модарӣ ва давлатии мо ҳеҷ монеъе, онгуна ки дар гузаштаҳо гоҳ камтару гоҳ бештар ба миён меомад, вуҷуд надорад.
Беш аз ин дар ҳоле, ки забони мо аз ҳимояти амалӣ ва мустақими олитарин мақомоти давлатӣ бархурдор мебошад, мо барои ҳифзу рушди ин забон на танҳо дар баробари давлату миллати худ, балки дар баробари он ҳамзабононамон, ки дар шароите ғайри ин басар мебаранд ва ҳар лаҳза бар забони модарии онҳо аз ҳар тариқе фишор оварда мешавад, масъулият дорем. Ҳифзу густариши илму фарҳангу адабиёт ба ин забони қудсӣ амонатест, ки таърих бар дӯши мо ниҳодааст, ин кор вазифаи муқаддаси мост.
- Дар таълимоти Сарвари давлат манзалати сиёсӣ, яъне моҳияти забон муҳимтарин нишондиҳандаи мавқеи миллат дар низоми сиёсии ҷомеа дониста мешавад. Оё ин масъала дар забоншиносии тоҷик дар сатҳи барои ҷомеаи имрӯза зарур омӯхта шудааст?
- Ба назарам ба он сароҳате, ки дар суханрониҳои Сарвари давлат ин мавзуъ пайваста дар миён ниҳода мешавад, ҳар касе аз аҳли илму савод бояд ба моҳияти ин мавзуъ пай бурда бошад. Аммо аҳли қалам то куҷо заминаҳои амалӣ сохтани ин ормони олиро фароҳам сохтаем, боз мавзуи дигар аст. Дар ин росто талошҳои хастагинопазир ва муассир бояд пайваста, ба сурати барномавӣ идома дода шавад.
- Дар замони соҳибистиқлолиии кишвар забони тоҷикӣ манзалати фарогиру устувореро соҳиб гардид, ки инро метавон набарди муваффақонаи соҳибзабонон дар давраи нави таърихӣ номид. Ин аст, ки коршиносону мутахассисон мафҳуми истиқлоли давлатиро бо истиқлоли забон тавъам медонанд. Бигӯед, ки мо то куҷо ба истиқлоли забонӣ шарафёб шудаем?
- Тавре пештар ишора шуд, муҳимтарин иқдом дар ин росто, ки эҷоди пойгоҳи ҳуқуқӣ ва қонунӣ барои рушд додан ва устувор сохтани забони давлатӣ – забони тоҷикӣ мебошад, ба амал омадааст. Асосҳои ҳуқуқӣ ва қонунӣ барои анҷоми ин кори муҳим фароҳам гардидааст. Акнун бо истифода аз ин имконот бояд ин падидаи ормонии билқувва (потенсиалӣ) ба марҳалаи билфеъл (амалӣ) расонда шавад. То ҷое ин амр иҷро шудааст. Имрӯз асноди коргузорӣ, мукотиботи расмии байниидорӣ, сабту судури аснод (ҳуҷҷатгузорӣ) ва ғ. ба забони тоҷикӣ амалӣ мегардад. Ин як дастоварди бузург аст. Акнун бояд ин корҳо то ҳадди зарурӣ такмил карда шавад, зеро ҳанӯз дар навиштаҷоте аз ин қабил ноҳамвориҳо, ноҳамоҳангиҳо, ноҳамгуниҳо, муғлақбаёнӣ ба мушоҳида мерасад. Фикр мекунам омили аслии ин камбудҳо он аст, ки мо ҳанӯз дар вуҷуди худ эҳсоси истиқлоли комили фикрӣ надорем. Ҳанӯз бисёриҳо асири чунин пиндори ғалате ҳастанд, ки барои ба сатҳи расмӣ расондани матнҳои тоҷикӣ онҳоро бояд дар қолаби ҷумлаҳои хориҷӣ рост бикунем. Ҳанӯз хеле аз мутахассисони мо ба қолабҳои бегона меандешанд ва чун забон худ сурати андеша аст, забони онҳо ночор сурату сохтори бегона пайдо мекунад. Бояд ба ин нукта аз таҳти дил бовар кард, ки забони мо забони ҳазоронсолаи давлатдорӣ, сиёсат, илм ва ҳунар аст. Имконот ва зарфиятҳои он аз ҳеҷ як забони ҷаҳонӣ камтар нест, балки ба маротиб бештар аст. Аз забонҳои хонаводаи ҳиндуэронӣ ё ҳиндуурупоӣ чаҳор забони классикии ҷаҳон шинохта шудааст, ки дутои онҳо (лотинӣ ва санскрит) имрӯз забонҳои хомӯш (мурда) ба ҳисоб меоянд. Дигарӣ забони юнонӣ аст, ки имрӯз наздик ба 15,3 миллион соҳиб (гӯянда) дорад. Чаҳорум забони форсӣ-тоҷикӣ аст, ки беш аз 200 миллион соҳиб (гӯянда) дорад ва аз фаъолтарину пуркорбурдтарин забонҳои ҷаҳон мебошад. Аз ҷумла дар фазои паҳновари маҷозӣ.
- Тағйири хат, тағйири имло ва баҳсҳову назарҳо перомуни он... Мо дар ин самт таҷрибаҳои зиёд доштем. Бигӯед, ки ин падидаҳо то куҷо метавонад ба ташаккули забон таконе бахшад?
- Як рози аслии муваффақият пазируфтани воқеияти мавҷуд ва берун аз гирифторӣ ба чуну чарои зиёди он амал кардан аст. Мо бисёр вақт ба ҷойи амал кардан худро ба баҳсҳои бепоён ва бенатиҷа гирифтор мекунем. Гоҳо ҳатто эҳсос мекунад, ки муроди аслии мубоҳисон чизе ҷуз худи ҳамин баҳсҳо перомуни масоили забон нест.
Албатта, баҳсҳои назарӣ барои падидор кардани масъалаҳои нав бесуд нест, вале барои амал кардан дар нуқтае бояд қарор ва таваққуфу иттифоқ кард. Бигзор баҳсҳои назарӣ дар ҳалқаи хосси донишмандон ҳамеша идома дошта бошад, вале дар фазои умумӣ барои вуҷуди дастуре, ки забони моро ба танзим дароварад, қароре ва тавофуқе ногузир аст. Чунин қарору тавофуқ ҳам ҳаргиз тамому комил ва барӣ аз ҳар навъ эроде нахоҳад буд, дар ҳеҷ ҷойи ҷаҳон ҳам чунин нест. Вале дастурро бояд риоя кард, то назму низоме барқарор гардад. Иқбол мефармояд:
Ҳумои илм то афтад ба домат,
Яқин кам кун, гирифтори шаке бош.
Амал хоҳӣ, яқинро пухтатар кун,
Яке гиру яке гӯйу яке бош!
Замоне, ки бисёре аз мардум бо баҳсҳои бесарубуни сиёсиву эътиқодӣ ва ҳамзамон мушоҷараҳову муфохараҳои нисбат ба якдигар таҳқиромез, таънаву писханду таассуф ҳама сармояи умри худро ба боди беҳосилӣ медоданд, хирадманде чун Фирдавсӣ ба дур аз ин ҳама дар як нуқтаи яқин ва имон устувор истод ва бо ранҷи пайвастаи сисола “Шоҳнома”-ро навишт ва Аҷамро зинда кард.
Мо ҳар кадом аз давраҳои таърихи миллатамон ва осори онро бояд гиромӣ бидорем ва арҷ бигузорем, аз он оқилона баҳра бибарем ва ба суйи оянда ҳаракат бикунем. Дар фарҳанги мо ба хатҳои гуногун, хоҳ таҳмилӣ бошад, хоҳ эҷодгарона ва худӣ осоре арзишманд ва қобили эътиное ба чоп расидааст, симои таърихи зиндаи мо таҷассум ёфтааст. Онро бояд дида (хонда) битавонем. Алифбои кирилӣ ва тоҷикӣ (форсӣ) ҳардуро баҳам донистан душвортар масалан аз донистани ироглифҳои чинӣ нест, балки хеле осонтар аз он аст. Ба ҷойи шикоят аз надонистани алифбои ниёгон бояд онро биомӯзем ва биомӯзонем. Танҳо шавқи хондани дастнавиштаи худи Ҳофиз, Бедил ё устод Айнӣ бояд ангезае кофӣ барои батамому камол омӯхтани ин алифбо бошад. Имрӯз мушоҳида мешавад, ки ҳамзабонони форсинависи мо дар ёд гирифтани алифбои кирилӣ аз он ки мо дар ёд гирифтани алифбои тоҷикӣ (форсӣ) пешрафти бештар доранд, дар ҳоле, ки дар мактабҳои онҳо кирилӣ омӯзиш дода намешавад ва ҳеҷ муқаддасоте ҳам ба ин хат надоранд.
- Шумо масъули гуруҳи “Дуруст бинависем” дар шабакаи иҷтимоии “Фейсбук” ҳастед. Мақсад аз таъсиси ин гуруҳ дар чӣ буд ва он то куҷо метавонад ҷиҳати густариши забони давлатӣ, баланд бардоштани ҳисси миллӣ ва дараҷаи забондонии мардум мусоидат намояд?
- Бо иҷозаи шумо порае аз пешгуфтореро, ки ба нашри нави китоби “Дуруст бинависем” навиштаам, ин ҷо мегузорам.
Имрӯз, ки маҳфили “Дуруст бинависем” беш аз пеш гарм ва шумори кордорону корбаронаш басуръат рӯ ба афзоиш аст, зарурати шарҳу тафсири ҷанбаҳои гуногуни фаъолияти ин сафҳа ва натиҷаҳои ин иқдом бештар эҳсос мешавад. Ончи дар зеҳн аст, хеле муфассал аст, аммо иқболу истиқболи бештари корбарон аз шарҳу маъниёбӣ ва ҳувиятшиносии калимаҳои нодири забони гуфторӣ эҷоб мекунад, ки дар навбати аввал ба ин мавзуъ пардохта ва судҳои амалии ин маҳфил дар ҳамин замина баршумурда шавад:
1. Дар ин маҳфили пурҷамъият аз оғоз то кунун хонандагон ба шумори зиёди калимаҳое ошно шуданд, ки дар тасаввури мо (аз ҷумла банда) онҳо воҳидҳои гуфтории як доираи маҳдуд буданд. Аммо зимни табодули афкору иттилоъ маълум гардид, ки аксари ин калимаҳо (бо андаке тафовут ва ҳатто бидуни он) дар сартосари кишвар роиҷ буда, гузашта аз он дар кишварҳои ҳамзабон ҳам корбурд доранд ва теъдоди муҳимме аз онҳо дар кутуби луғоту фарҳангҳои қадиму ҷадид низ ҷой доранд. Ин иттилоъи бисёр судмандест, ки солҳои пешоинтернетӣ барои анҷоми чунин як кори муҳим бояд сафарҳои зиёди коршиносии пурҳазина ва вақтгир ташкил мешуд.
2. Аксаран яке аз маншаъҳои ихтилофоти гурӯҳиву маҳаллии мо-тоҷикҳо ана ҳамин тафовути гуфторист, ки баъзеҳо ба ғараз (ё эҳсоси лаззати кӯрдилона) онро бузург ҷилва дода, бар якдигар метозанд ва аз ин раҳгузар барои худ имтиёз сохтан мехоҳанд. Ин табодули озоди иттилоъот борҳову борҳо нишон дод, ки забони зиндаи мардуми тоҷик, на танҳо дар Тоҷикистону умуман Осиёи Марказӣ, балки дар тамоми қаламрави ин забон ошно ва ягона аст. Тафовутҳо хеле ночиз ҳастанд.
3. Бисёре аз таъбирҳои сартосарии гуфтории тоҷикӣ падидаҳо ва ҳолатҳоеро ифода мекунанд, ки дар забони имрӯзи адабии мо ва ҳатто ҳамзабононамон воситаи дигари забонии баёни он падида ё ҳолат аслан вуҷуд надорад. Дар баробари он дар забони навишторӣ гунгем. Баъзан як калима як қомус аст ва, масалан, барои нависандаву шоир ва ҳатто равоншинос чи неъмати бузургест ва дар айни ҳол чи ғаниматест, ки онро ҳамаи тоҷикҳо ба ҳамон маъно мефаҳманд. Чунин калимаҳоро дар ин ҷо мо бисёр мушоҳида кардем.
Ин дурдонаҳоро дона-дона бояд чид ва ғубори фаромуширо аз чеҳраи дурахшони онҳо зидуд ва дар тоқи баланди хазинаи забон ниҳоду ба кор бурд.
4. Бисёре аз корбарони сафҳа дар тули муддати ширкаташон дар ин ҷамъияти маҷозӣ бо фарҳангҳои муътабари форсӣ-тоҷикӣ ва шеваи корбурди онҳо шинос гардиданд ва гунаи электронии онҳоро ба даст оварданд.
5. Ба воситаи ин саҳифа корбарон ва хонандагон зимни мутолиаи маводи фаровоне, ки аз тарафи шахсони боиттилоъ пешниҳод мегардид, бо таърихчаи таҳаввули забони адабии тоҷикӣ-форсӣ, баҳсҳое, ки перомуни он ба миён омада, маводи марбут ба шохисҳои миллӣ ва гузиниши роҳкорҳои рушду тавсеаи забони тоҷикӣ, хусусан, фаъолиятҳои густардаи устод Садриддин Айнӣ ва пайравони эшон дар устувор сохтани мавқеи забони модарӣ ошно гардиданд. Агар ҳамаи ин маводро ба сурати китоб биёранд, чандин ҷилд мешавад.
6. Дар ин саҳифа пайваста кордорон тарҷумаи саҳеҳи тоҷикии калимаҳои русӣ ва дигар забонҳоро дархост менамоянд ва ҳатман посухи матлубро дарёфт мекунанд.
7. Зимни ширкати корбарони ҳамешагӣ аз хориҷи ҷумҳурӣ, чи ҳудуди шуравии собиқ ва чи кишварҳои хориҷ аз ин доира, хусусан кишварҳои ҳамзабон аксаран табодули афкори судманд сурат гирифта ва суитафоҳумҳо (нофаҳмиҳо) бар сари маънои калимаву ибораҳо ва ё таркибҳову шеваҳои дастурии забони тоҷикӣ аз байн бурда шудааст.
8. Тадбирҳо ва маросими ҳимоят ва бузургдошти забони модарӣ ба таври густарда инъикос ва ҳимоят шуда, ба ин восита моҳияти ин тадбирҳо ба зеҳни кордорони саҳифа расонда шудааст.
9. Сарфи назар аз он ки дар хеле аз мавридҳо баъзе аз корбарони камиттилоъ ва ё муғриз бо лаҳни тунд ва пархошҷӯёна нисбат ба назарҳои тарҳшуда ва ё дар маҷмуъ фаъолияти ин сафҳа бархурд намудаанд, мудирон ва аъзои фаъолу доимии сафҳа бар асли қарордодии аввалии худ, яъне бо ҳусни муошират ва беғаразию бидуни арбадаҷӯйӣ амал намуда, то ҳадди имкон фазои солиму созандаро ҳифз кардаанд. Ба ин васила то кунун нафаре аз саҳифа ихроҷ карда нашудааст.
10. Борҳо дар посух ба мункирони зарурати тарҷумаи муътадил ва ҳамапазири мафҳумҳо ва истилоҳоти тозавориди хориҷӣ дар забони тоҷикӣ бо далелҳои қотеъи илмӣ ба субут расонда шудааст. Як силсилаи тарҷумаи чунин калимаҳо пешниҳод ҳам гардидааст, ки бархе аз онҳо имрӯз дар матбуот мавриди истифода ҳастанд.
- Мутахассисон мегӯянд, дур нест рӯзе, ки забони миллии мо дар қатори забонҳои байналмилалӣ қарор бигирад. Шумо чӣ мегӯед?
- Ба назар мерасад, ки дар рафти ин мусоҳиба чанд мавриди муҳимме ёдоварӣ гардид, ки ба амалан байналмилалӣ будани забони тоҷикӣ-форсӣ қотеона далолат мекунад. Ин забонро дар сартосари ҷаҳон меомӯзанд, дар тамоми ҷаҳон гӯянда дорад.
Устод Мирзо Турсунзода дар ҳамоишҳои бузург дар Ҳиндустон ашъори худро ба тоҷикӣ қироат мекард ва борҳо дар миёни шеърхониҳои эшон кафкӯбӣ мешуд; ҳамин замон дар интернет нишон медиҳад, ки як гурӯҳ бачаҳои яҳудӣ дар Ню-Йорк ба лаҳни хеле расову зебое ғазали Мирзо Бедил бо матлаи “Ҷоме магар аз базми ҳаё дарзадаӣ боз, К-оташ ба дили шишаву соғар задаӣ боз”-ро ба оҳанги Шашмақом замзама доранд; хатҳои радиоӣ ва телевизионӣ ба забони мо камтар аз ҳеҷ забони ҷаҳонӣ нест; забони мо яке аз се забони пуркорбурдтарин дар фазои ҷаҳонии интернетӣ мебошад ва дар ниҳоят, забони мо дар радифи аввал ва мумтози забонҳои классикии ҷаҳон аст. Танҳо як тадбири ҳамоҳангшуда бо ҳамзабонон дар саросари ҷаҳон лозим аст, то расман забони мо дар дафтари забонҳои байналмилалӣ сабт гардад.
Мусоҳиб Шаҳло ЭШОНОВА, “ҶТ”
