Ҳадис

ҲАДИС

Гуфт Пайғамбар (с), ки моро шарҳи ҳол

Инчунин бошад, ки гӯям дар мисол:

Оташе афрӯхта-ст андар миён,

Шуълаҳояш мерасад бар осмон,

Халқ чун парвона бар он метананд,

Хештанро дар миёнаш афкананд.

Аз пайи ҳар як шитобам в-аз камар

Мекашам ҳар як зи оташ дуртар.

Боз ҳар як бо ҳазорон макру фан,

Мезанад дар қалби оташ ҷону тан

САЛОМ

САЛОМ

“Салом” яке аз пурмаънотарин калимаҳои арабии иқтибосӣ дар забони мост, ки ҳамтои куҳани тоҷикии он "дуруд" мебошад. Ҳама маъноҳои аслӣ ва маҷозии “салом” мусбат аст: сулҳ, оштӣ, дуруд, саломат, поку барӣ будан аз айбу нуқс, итоат, хайру хубӣ ва ғайра. Ислом низ аз ҳамин реша аст.
Зоҳиран маънои ин калима ба ҳар яки мо ошност ва зарурати баррасии он дар миён нест, аммо сабаби руҷуъ ба ин мавзӯъ он шуд, ки боре як барномаи радиоӣ махсуси баҳс дар мавриди “салом” ва навъи корбурди шифоҳӣ ва катбии ин калима дар танҳоӣ ва дар таркиби ҷумла буд ва бо ин суол ба инҷониб низ муроҷиат шуд.
Бояд гуфт, ки ба ин мавзӯъ бештар аз дидгоҳи ахлоқӣ ва одоб (этика) назар шудааст, чун “салом” ва салом додан муқаддима ва тоҷи одоб аст. Ин мавзӯъ дар ҳама рисолаҳои ахлоқии куҳан ва нав муфассал баррасӣ шудааст ва ба назар мерасад, ки риояи сиҳҳати забонии ин калима ҳам ҷузъи аввали ин одоб мебошад. Яъне, дуруст, ба сароҳат, лаҳну оҳанги муносибу шоиста ва бо самимият баён кардани он, ки беш аз ин фаротар аз доираи баҳси мост.
Аммо баҳси мазкур бештар сари ин нукта буд, ки баъзеҳо мегӯянд, танҳо “салом” гуфтан раво нест ва бояд “ассалому алайкум” гуфт ва баъзан намунаҳои беш аз инро ҳам ёдоварӣ менамоянд. Дар ин маврид лозим ба зикр аст, ки сурати такмилии салом ҳамроҳ бо таҳийёт бахше аз намоз аст, ки онро дар байни мардуми тоҷик бештар ба калимаи қадими тоҷикии “дуруд” (“Аттаҳийёт бо дурудҳояш”) баён мекунад ва бо таркиби “ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва баракотуҳ” поён меёбад ва касоне, ки ба ин маориф наздиканд, дар салом бар якдигар низ ҳамин таркибро ба кор мебаранд.
“Салом”, “ассалом” ба сурати танҳо аз замонҳои куҳан корбурд доштааст. Ҳам дар назм ва ҳам дар наср:
Магар бо дуруду салому паём,
Ду кишвар шавад з-ин сухан шодком.
(Фирдавсӣ)
Саломе чу бӯйи хуши ошноӣ,
Бар он мардуми дидаи рӯшноӣ.
(Ҳофиз)
Ассалом, эй олами асрори Раббулоламин,
Вориси илми Паямбар, фориси майдони дин.
(Мӯҳташами Кошонӣ)
Дар айни ҳол бояд қайд, кард, ки “салом”-и танҳо дар мавқеъи масдар ва исм ҳам меояд ва дар таркибҳои “салом кардан, салом додан, салом гуфтан” ин нукта равшан аст ва вақте мегӯянд “ман салом кардам” метавонад ин хабарро бирасонад, ки “ман ба касе гуфтам: “ассалому алайкум” ва беш аз ин ҳам.
Аммо дар баёни салом он чи табдил ба ғалати ъом шуда ва борҳо аз расонаҳои умумӣ низ ба гӯшу чашм расидааст, ин аст, ки мегӯянд “саломат бар алейк” ё “алейкат бар салом”, ки ҳеч маъно надорад. Асли баён он аст, ки гӯянд “ассалому алайкум” ва “ва алайкум ассалом”, ки аввалӣ аз се ва дувумӣ аз чор ҷузъ (калимаҳои арабӣ) иборат аст: “ассалом+ъалай+кум” “салом+бар+шумо” ва “ва+ъалай+кум+ассалом” “ва (низ, ҳамчунин) +салом+бар+шумо”, ки дар мавриди дувум бидуни “ва” ҳам имкон дорад.
Ба сурати танҳо “ассалому(н)+ъалай+к(а)” “ва+ъалайк(а)+ассалом” низ вуҷуд дорад, ки “салом+ бар+ту” ва “ва (низ, ҳамчунин)+салом+бар+ту ” мешавад:
Сунбула бо ёсуман гуфт: саломун алайк,
Гуфт алайк-а-ссалом, дар чаман ой, эй фато.

Ту мехиромию хуршеду моҳ дар пайи ту,
Ҳамедаванд, ки эй хушлиқо, салом алайк.
(Мавлоно)
Ҳамчунин саломун алайҳ, саломун алайҳо, саломун алайҳум, саломун алайҳумо низ марсум аст, ки вобаста ба замир (бандакҷонишини шахс), шумора ва ҷинси он мебошад ( алайҳ бар ӯ, алайҳо бар ӯ (зан), алайҳум бар онҳо, алайҳумо бар онҳо (ду нафар)) ва ин таъбирҳо асосан барои дуруд фиристодан бар равони бузургон истифода мешаванд.
Алайк гуфтан (гирифтан) ба маънои ҷавоби салом собиқа дорад.
Шахсе ки посухи саломро медиҳад, зеҳнан метавонад “салом”-и мухотабашро дар назар бигирад ва танҳо бигӯяд “ва алайкум” (ва низ бар шумо), яъне ҳамон салом, ки додед. Дар хусуси назокати корбурди ин шева аз Паёмбар (с) ривояти омӯзандаест, ки авҷи одобро нишон медиҳад. Дар ин ривоят омада, ки Паёмбар (с) дар роҳ бо ҳазрати Ойиша (р) мерафтанд, ки аз назди онҳо ҷамъе аз нохайрхоҳон гузаштанд ва хитоб ба онҳо гуфтанд: “Ассому алайкум”. Паёмбар (с) бо чеҳраи боз ва тамкин фармуданд: “Ва алайкум”. Аммо ҳазрати Ойиша (р) барошуфтанд ва бар онҳо хитоб карданд: “Сом (марг), бар шумо, (сам) заҳр бар шумо...” Баъди дур шудани онҳо Паёмбар (с) фармуданд: Набоист ба онҳо бо хушунат ҷавоб бидиҳӣ, ман гуфтам “ва алайкум” яъне “ҳамчунин бар шумо”, ҳарчи дода буданд бар онҳо баргашт.
Дар ин ривоят ишорати нозукест, бар риояти каромати салом ва ҳамчунин ин маъно, ки шояд мавридҳое сӯитафоҳум роҳ ёбад ва бо иктифо ба “ва алайкум” мавзӯъ ҳал мешавад ва мақоми волои посухдиҳанда маҳфуз мемонад.
Хулоса: Дар хитоб: Салом, ассалом, ассалому алайкум; дар ҷавоб: салом, ассалом, ва алайкум, ва алайкум ассалом ҳар яке саҳеҳ мебошанд ва ҳар нафаре ҳам метавонад бо таваҷҷуҳ ба муҳит ва фазои маънавию фарҳангӣ аз он чи дар суннатҳои хубу саҳеҳ ҳаст, ҷузъе бар он биафзояд, берун аз такаллуф ва таассуб.

ТАНҲО ДИЛСӮЗӢ ВА ИҚДОМ ЛОЗИМ АСТ

ТАНҲО ДИЛСӮЗӢ ВА ИҚДОМ ЛОЗИМ АСТ

Шикоят аз камтаваҷҷуҳии мардум ба маънавият ва моддаи аслии он - китоб собиқаи дерин дорад, баробари собиқаи худи китоб ва китобнависӣ. Ҳофиз, ки худ шоҳиди ҳамагир шудани шеъраш буд ва менозид, ки “Ин тифли якшаба раҳи садсола меравад”, ҷояш меояду боз мегӯяд: “Маърифат нест дар ин қавм, Худоро, мададе, То барам гавҳари худро ба харидори дигар”. Мо аз китобхониҳои саросари даврони шӯравӣ масал мезанем, аммо агар дар ин масъала ҳам дақиқ биандешем, ба ёд меояд, ки беҳтарин китоби он даврони мо “Фарҳанги забони тоҷикӣ” - ро нусхае 2 - сӯмӣ қимат гузошта буданд, то ба дасти ҳама бирасад ва бо ҳамон ҳол ҳам то дергоҳе дар рафҳои китобфурӯшиҳо буд. Пештар аз онро ба ёд биёрем, гилаҳои талхи устод Айнӣ дар оғози қарн ба гӯш мерасад, ки ягона номгӯи матбуоти тоҷик дар Бухорову Самарқанд муштарӣ надорад ва хатари қатъи нашри ин матбуот дар пеш аст, дар ҳоле ки чандин номгӯй аз матбуоти узбакзабон беш аз ҳадди ниёзашон муштарӣ дорад.
Аммо ин суханон ба хотири тасалло аз вазъи имрӯз нест. Ба хотири таъкид бар ин воқеият аст, ки маънавияту фарҳанги ростин дар ҳама давру замон ҳимоят ва тадбир мехоҳад. Хусусан имрӯз, ки фарҳанги омиёна ва камзарф ба садҳо василаҳои нави фаннӣ дунёро пур кардааст, ки ағлаб бар саманди ҳамаҷопаймои ин “фарҳанг” таблиғи фурӯши колоҳои гуногун (ва аксар ҳам аз назари моддӣ ё маънавӣ зарарнок) ва беш аз он таблиғи бефарҳангӣ, пучӣ, ахлоқситезӣ, беҳувиятӣ ва ғайра савор аст. Агар аз мазмунаш ҳам бигзарем, ин сели иттилоотӣ мардумро то гулу сер мекунад ва ҷое барои ҳарфи дигар боқӣ намемонад. Ба ин сел илова мешавад, бофтаҳои нотофтае ба номи “китоб”, ки ба воситаи даҳҳо нашрияҳову чопхонаҳо ҳамарӯза ба табъ мерасанду интишор меёбанд, ки муаллифи хеле аз ин навъ китобҳо шояд худашон дар умрашон 10 - 12 китоб нахондаанд:
Ҳама донишиянд, донанда нест,
Ҳама менависанд, хонанда нест.
Албатта, танҳо бо зикри ин аҳвол вазъ ислоҳ намешавад. Ислоҳи вазъ тадбир мехоҳад ва намунаҳое аз ин навъ фаъолиятҳо нишон медиҳад, ки ин корҳо бесамар нестанд. Аз ҷумла чанд навбат “Корвони китоб” тибқи шаҳодати ширкаткунандагонаш натиҷаҳои хуб дошт. Барномаҳои адабии “Радиои Тоҷикистон” ва хусусан радиои “Фарҳанг” ва баъзе барномаҳои телевизионӣ дар ҷазби мардум ба китоби асил ва китобхонӣ таъсири босазое доштаанд. Дар факултети филологияи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, хусусан кафедраи назария ва адабиёти навини форсии тоҷикӣ аз ибтидои таъсиси он дар баробари адабиёти илмӣ феҳристи китобҳои бадеие ба донишҷӯён пешниҳод мегардад, ки хондани онҳо ҳатмист ва донишҷӯён дар ҳузури устодон аз мазмуну муҳтавои ин китобҳо гузориш мекунанд. Ин таҷрибаро дар мактабҳои таҳсилоти миёна ҳам бояд ҷорӣ кард, ки натиҷаи беҳтар хоҳад дошт. Аз ҷумла мутолиаи маҷаллаи “Садои Шарқ”, ки муҳимтарин ва бособиқатарин маҷаллаи адабии кишвар аст, чун пештар метавонад дар ин феҳрист ҷой дошта бошад.
Баъзан нуфузи интернет ва барномаҳои ҳушрабои телевизиониро яке аз омилҳои асосии аз китобхонӣ бозмондани ҷавонон мешуморанд. Аммо ин айни ҳамон мавридест, ки метавон нуқтаи заъфро ба нуқтаи қувват табдил кард. Имрӯз ба забонҳои муҳими дунё, аз ҷумла ба забони форсӣ (ба ҳуруфи форсӣ) ва ба забони русию англисию олмонӣ ва ғайра метавон тақрибан ҳамаи асарҳои камобеш машҳури адабиро аз фазои интернет пайдо карду хонд ва нусхабардорӣ кард. Аммо ба забони тоҷикӣ ва ҳуруфи роиҷи имрӯзии он мавод ниҳоят кам аст. Ба ҳадди наздик ба сифр. Дар ҳоле ки дар ин фазо фавҷ - фавҷ ҷавонони толиби адабиёт ва маънавияти асили тоҷикӣ ширкат доранд ва ба ҷои чунин мавод ба онҳо иттилооти пуршумори беҳуда ва ағлаб гумроҳкунанда пешкаш мешавад.
Ташкили телевизиони омӯзишӣ (Телевизион – мактаб - донишгоҳ) (на танҳо барнома) бо истифода аз таҷрибаҳои муваффақи Русия, Эрон ва кишварҳои дигари дунё имрӯз барои Тоҷикистон муҳим аст. Чанд барномаи ин телевизиони алоҳидаи омӯзишии давлатиро метавон барои қироат ва шарҳу тафсири китобҳои гуногун ҳамроҳ бо шеваҳои намоишӣ махсус кард. Фавқулода муҳим будани ин иқдом дар Тоҷикистон боз ба ин хотир аст, ки дар бештари мактабҳои кишвар баъзе фанҳои омӯзишӣ муаллим надоранд ё муаллимони ғайримутахассис дарс медиҳанд. Барномаҳои ин телевизион ҳатто метавонанд, тавре танзим шаванд, шогирдони ин мактабҳо дар соати муайян аз мутахассиси варзида дар дарсхонаи махсуси муҷаҳҳаз ба воситаи телевизор дарс бигиранд. Дар маҷмӯъ ин телевизион метавонад ба як Донишгоҳи миллии дигар табдил шавад. Барои иҷрои ин аҳдоф метавон радиои алоҳидае низ ташкил кард.
Ҳатто бояд аз фазои нақлиёти умумии шаҳрӣ ва минтақавӣ ба ин манзур истифода кард. Имрӯз яке аз мушкилоти умдаи маънавии мо ҳукмронии фазои бефарҳангӣ, хушунат ва дағалию беодобӣ, аз ҷумла пахши мусиқиҳо ва наворҳои савтию садоии гӯшхарош дар нақлиёти шаҳрӣ ва хориҷ аз он аст. Дар хазинаи тиллоии радио ва телевизиони тоҷик садҳо километр наворҳои садоиву тасвирии маърифатбахш ҳалқа зада хобидааст. Онҳоро ба сурати диск ва василаҳои электронӣ (флеш диск) оварда, дар байни ронандагони ин нақлиёт бояд паҳн кард ва ба онҳо дастур дода шавад, ки дар масир танҳо аз онҳо истифода шавад. Масалан, чи ғанимати бузургест, агар мусофир (ва худи ронанда низ) то манзили мақсуд ақаллан ду ҳикояти дилнишин ва пандомӯзро аз “Гулистон” - и Саъдӣ бишнавад ё порае аз “Ёддоштҳо” - и устод Айниро ё достоне аз “Шоҳнома”-и безаволро, ки ба шевотарин баён қироат шудаанд, ё ақаллан суруду мусиқии муътадили миллиро гӯш кунад. Он радиое низ ки манзур аст, метавонад як ё чанд барномаи худро махсуси фазои нақлиёт кунад ва дар ин ҷо ҷойи барномаҳои радиоии ҳарзагӯи мавҷудро бигирад. Имрӯз, хушбахтона, мо ҳама чизро дар ихтиёр дорем, танҳо аз он бояд оқилона ва ботадбирона истифода кард. Албатта, роҳу василаҳои ҷазби мардум ба китоб ва фарҳанги асили миллӣ фаровон аст. Танҳо дилсӯзӣ ва иқдом мебояд.

“ҶУМҲУРИЯТ” 09.01.2015

Искандари Хатлонӣ

САДОИ ШАРҚ – 2014,№10,

Искандари ХАТЛОНӢ

Ба зодрӯзи шоири боистеъдоди тоҷик Искандари Хатлонӣ 60 сол пур шуд. Дареғ, ки паймонаи умри ӯ хеле пештар аз ин пур гардид. Искандар дар фазои назми муосир мисли ахтаре тоза шукуфту зуд ғунуд. Ашъори камшумори вай, ки ба забони нобу  диди тозаи шоирона эҷод шуда, на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар дигар кишварҳои ҳамзабон ҳаводорони худро пайдо намуд. Рӯҳиёт ва эҳсосоти инсондӯстона ва ватанпарастона зевари аслии ашъори ӯро ташкил медиҳад.

ҲАЗОР ХУРОСОН 

Дар хуни ман ғурури ниёгон нуҳуфтааст, 

Меҳру ситези Рустами Дастон нуҳуфтааст. 

Дар тангнои синаи ҳасраткашидаам 

Гаҳвораи басирати мардон нуҳуфтааст. 

Пиндоштӣ, ки решаи пайванди ман гусаст? 

Дар синаам ҳазор Хуросон нуҳуфтааст. 

Хоки маро ҷазираи хушке гумон мабар, 

Дарёи беканору хурӯшон нуҳуфтааст. 

Холӣ дили маро ту зи тобу тавон мадон, 

Шери жаён миёни найистон нуҳуфтааст.

БОЗИ ДАВЛАТ 

Мезанад пар, 

Меравад болотар аз рӯи замин, 

Бози давлат, 

Бингарад бар зер аз чархи барин, 

То бубинад кист ҳомии замин- 

Ӯ хирадманд аст оё? 

Ӯ ватанхоҳ аст оё? 

Ӯ худованди амонӣ ҳаст ё не?... 

Бози давлат 

Менишинад бар сари шоистаи халқ, 

Бар сари халқи хирадманд, 

Бар сари халқи ватанхоҳ, 

Бар сари халқе, ки халқи дигареро 

Бо худаш донад баробар, 

Бо худаш хонад бародар, 

Бо худаш хонад бародар.

ДУШАНБЕ 

Ту яктоӣ ба мисли халқи тоҷик, 

Ту яктоӣ ба мисли Тоҷикистон. 

Ту яктоӣ: дигар шояд чу ту шаҳре надорем. 

Душанбе-пойтахти шодиву ғамҳои ширинам, 

Душанбе-маркази ҳарфу ҳиҷои ман, садои ман, 

Ту медонӣ, ки ман ҳам бе ту ҳеҷам, 

Ту медонӣ, ки ман ҳам бо туам обод дар олам. 

Ману ту дар ҳама аҳвол, 

Забони якдигарро нағз меёбем, 

Ва ҳоли якдигарро нағз мефаҳмем.

Дар оғӯши ту аз ҳар кӯю ҳар барзан 

Забони модарам ояд ба гӯши ман, 

Ва шукри он, ки номи ту-нахустин рӯзи ҳар як ҳафтаи тоҷик,- 

Пур аз кашфу пур аз заҳмат, 

Пур аз ранҷу пур аз ганҷ аст.

МОДАР 

Маҳтоб дар лаби бом 

Як коса шири гарм аст. 

Овози модари ман 

Чун бӯйи шир нарм аст.

Дар гӯшаҳои чашмаш 

Пайдост чину ожанг, 

Гӯё ки дастаи гул 

Хушкида дар сари санг.

Омӯзгори мактаб, 

Ҷон дар ниҳоди хона, 

Донам, ки месарояд 

Бо сӯзи дил тарона; 

«Хуршеди ховар ояд, 

Як даста кафтар ояд, 

Нури ду чашми модар 

Искандар аз дар ояд...»

Маҳтоб дар лаби бом 

Як коса шири гарм аст. 

Овози модари ман 

Чун бӯйи шир нарм аст.

ВАСИЯТИ ДЕҲҚОНИ ПИР 

Ман бо тамоми ҳастии худ дидам 

Он гунаҳои сӯхта аз хуршед, 

Он дастҳои содаи тобовар, 

Он чашмҳои зиндаи пуруммед...

Вақте ки бо ду чашми хаёлолуд 

Он марди хоксор назар мекард, 

Ҳарфи насими бегаҳиро мемонд, 

К-аз рӯи пахтазор гузар мекард.

Аз гуфтугӯи хастаи оби ҷӯй 

Омад садо, ки гӯш фаро доред! 

-Бо гунаҳои сӯхта аз хуршед, 

Чун абри раҳматам ба сахо боред!

Аз вошавии ғӯза садо омад: 

-Дар ман ғунуда буд азоби ӯ, 

Ҳини шукуфтан асту лабони ман 

Гӯянд пеши халқ ҷавоби ӯ- 

«Ман умри хеш сарфи шумо кардам, 

Эй одамони серу баобу тоб.

Назди шумо ниёзи ман ин бошад,- 

Афзун кунед қадри замину об

Ин водиҳои кишвари тиллоӣ, 

Ин рӯдҳои масту хурӯшонаш 

Монам бароятону маро кофист 

Як мушт хоки поки пурэҳсонаш.

Гар гуфтаҳои ман барабас бошанд, 

Гар ҷои ман тиҳӣ ба қурун монад, 

Ман баъди марг ҳам нашавам ором, 

Дастам зи хоки гӯр бурун монад!»

ФАРРОШ 

Метаровад ширмаҳтоб,

Мебарад аз чашми ман хоб, 

Бар фарози кӯчаҳо, 

Ҳамчу бар дарёи шир, 

Мезанад фаррош ҷорӯбро 

Чу килки Монии пир, 

Тозагиро мекунад тасвир. 

Ӯ зани зебои маҳрӯст, 

Шаҳр имшаб дар канори ӯст.

Бистаре аз партави маҳтоб 

Интизори ӯст, 

Шаҳр ҳар шаб дар канори ӯст...

ҲАВАСҲО 

Кош ҳар шеъраки ман як кафи гандум бошад, 

Пошад онро ба заминҳо деҳқон. 

Майсаҳо сар занад аз тухми сухан, 

Ҳама ҷо сабз шавад дашту даман. 

Кош ҳар шеъраки ман як бағали пахта шавад, 

Резад аз домани гулдухтараки рустоӣ, 

Хирмане пур шавад аз пунбаи шеър. 

Кош ҳар шеъраки ман 

Ламъае нур шавад, партави маҳтоб шавад, 

Ба сари он ки шаби тираву тор 

Ҳама шаб дар сафар аст 

Якка аз пайраҳаи кӯҳистон. 

Кош ҳар шеъраки ман ҷӯй шавад, 

Равад аз боғ ба роғ, 

Равад аз роғ ба боғ. 

Кош ҳар мисраи ман об шавад, 

Кош ҳар мисраи ман партави маҳтоб шавад…

ХУНИ СИЁВУШ 

Маро кушта дасте ки боло набуд, 

Худованди фардои дунё набуд. 

Куҷо хок аз хуни ман сер шуд, 

Кай аз хуни ман сер шамшер шуд?! 

Ҷигарбанди Эрону Тӯрон манам! 

Шаҳиди пурармони майдон манам! 

Набудам паи молу ҷоҳу ҷалол, 

Ки бас буд як пора нони ҳалол. 

Маро дасти кӯтоҳи хунсард кушт, 

Маро ҷаҳли беному номард кушт! 

Сарам аз падар бепадар бод, бод! 

Ки пайванди худро ба душман бидод!... 

...Кай аз хуни ман сер шамшер шуд?! 

Куҷо хок аз хуни ман сер шуд?!...

БАРОЯМ ГИРЯ КУН... 

Бароям гиря кун имшаб, 

Ки танҳо имшабам бе ту. 

Бароям гиря кун умре, 

Ки ҷони бар лабам бе ту... 

Дар ин шабҳои танҳоӣ 

Дарамро бод мекӯбад. 

Уфуқ маҳтобро хӯрдаст... 

Диламро 

Мушти як фарёд мекӯбад. 

Дар ин шабҳои танҳоӣ 

Ман аз танҳоӣ дилгирам, 

Агар пайдо шавӣ ин дам, 

Дар оғӯши ту мемирам... 

Бароям гиря кун имшаб, 

Ки танҳо имшабам бе ту. 

Бароям гиря кун ҳар шаб, 

Ки бе хоби шабам бе ту.