ШЕЪР ВА ДОНИШ

                                              ОҒОЗ

     Аз дергоҳе ба иқтизои масъулиятҳое, ки бар уҳдаам гузошта шуда, ниёзи шадиде ба як дастури раҳнамо барои шоири ҷавонро эҳсос менамоям. Албатта, дар ин боб бузургоне, ки шояд ҳатто салоҳияти шогирдии онҳоро надорам, осори хубу омӯзандаеро боқӣ гузоштаанд ва ҳар бор ин силсилатуззаҳабро барои шогирдон тавсия менамоям. Аммо ҳақиқат ин аст, ки ҳар рӯзгоре забону баён ва ҳолу ҳавои худро дорад ва дар ҳар замоне суолҳои ҷовидонӣ ба шеваи хос ва ҷузъиёту адоҳои хоссе матраҳ мешаванд ва ба ҳамон шева ҳам ҷавоб мехоҳанд. Бино бар ин, тасмим гирифтам, ба мизони тавони худ мухтасаре барои раҳнамоии шогирдон бинависам ва дар поёни он феҳрасте ҳам аз китобҳоеро, ки барои такмили дониш дар шеър заруранд ва суханҳои ногуфтаи мо мавқуф ба онҳост, пешниҳод гардад. Лозим медонам дар ин мухтасар бештар дар хусуси ҷанбаҳои назарӣ ва равоншинохтии фаъолияти ҳунарии шеър суҳбат шавад, то шоирони ҷавони мо, ки аксаран дар қайди пиндорҳои иштибоҳӣ дар мавриди кори шоирӣ мондаанд, мутмаин гарданд, ки шоирӣ ҳам заҳмату дониш мехоҳад ва омӯзишро барои шоир “нанги ҳунару истеъдод” надонанд. Ҳамчунин, бидонанд, ки ҳар сухане, ки ба дили мо менишинад ва дар назари мо хубу шоирона ҷилва мекунад, бо лавозиме бояд ороста гардад, то мақбули дигарон шавад ва зеҳниятҳо айни якдигар нестанд, бояд дар миёни тасаввурҳо, пиндорҳо ва донишҳои шеърӣ ва ғайришеърӣ чизҳои муштаракро пайдо кард ва рӯйи онҳо кор кард. Аввалин ва ҳам охирин унсури муштарак миёни мо забон аст ва ин забонро бояд ба ҳадде донист, ки дар лаҳзаи шеър гуфтан он “366 паҳлу”-и машҳурро ҳар дам эҳсос бикунем ва ҳар лаҳза битавонем ҳар калимаеро даҳ бор ё беш аз ин ба калимаҳои дигаре муносибтар иваз бикунем. Ба ҷуз ин дар ҷараёни эҷоди як шеър, ҳатто як байт шоир (албатта шоири огоҳ ва дорои масъулият) ба донишу таҷрибаи зиёде эҳсоси ниёз менамояд, ки метавонад он марбут ба улуми табиӣ, ҷомеашиносӣ, таърих ва ғ. бошад, ки ба сурати таҷриба дар зеҳнаш нишаста, дар маҷмӯъ ҷаҳонбинӣ ва ба фишурдатарин сурат эътиқоди ӯро ташкил медиҳад ва то ҳадде аз полоиши зеҳну эҳсос гузашта, ки миёни ин дарёфтҳо ва ҳоссаи шеърӣ садду деворе нест – ба шуури соҳибаш раҳ ёфта, ба он замине, ки решаи шеър низ аз он об мехурад. Аммо миёни дарёфти илмии ҳақиқатҳо ва воқеиятҳо бо дарки шеърӣ ва шоирона бояд тафовутро бишиносем, то ба иштибоҳи дигаре дучор нашавем. Яъне як иштибоҳ ин аст, ки гуфта шавад: “Шеър бо дониш ҳеч иртиботе надорад” ва иштибоҳи дигари на камтар аз он ин аст, ки касе бигӯяд: “Шеър ҳам айни илму дониш аст” ва ҳеч тафовутеро дар миёни ин ду нашиносад.

ШЕЪР ВА ДОНИШ (1)

"...Чунонки шеър дар ҳар илме ба кор ҳамешавад, ҳар илме дар шеър ба кор ҳамешавад."

Низомии Арӯзии Самарқандӣ

Онҳое, ки иддаъо доранд, шеър бо илму дониш ҳеч вобастагӣ ва иртиботе надорад ва як олам хос аст, решаи иштибоҳашон дар он аст, ки падидае чун “илҳом”- ро дар кори эҷодӣ унсури мутлақ мешуморанд. Яъне, ба масал, шоир танҳо нақши як мавҷгир (антеннаро), ё шояд камтар аз онро, адо мекунад ва шеър аз олами ғайб бар ӯ нозил мегардад. Ин гурӯҳ баъзан дар назари худ чандон муболиға мекунанд, ки ҷой доштани унсури ақлу дониш дар шеърро нишони заъфи истеъдоди шоирӣ ба шумор меоранд, ҳатто саҳеҳу беайб будани шеърро аз назари фаннӣ ва лавозими сухани манзум, мустақиман ё ғайримустақим (бевосита ё бавосита) камбуди шеър медонанд. Бояд гуфт, ки ин гурӯҳ миёни ду мафҳум иштибоҳ мекунанд, якеро айни дигаре медонанд. Ин ду мафҳум яке “илҳом” ва дигаре “ваҳй” мебошад. Касоне, ки аслан ба мафҳумҳое чун “ваҳй” эътиқод надоранд ва андешаи сирф моддигароёна доранд, табъан аз ин баҳс бояд фориғ бошанд. Аммо аҷиб он аст, ки аз ин тоифа ҳам, ки бояд ҳама чизро маҳсули материя бидонанд, хелеҳо дар мавриди шеър тасаввури дигар доранд ва онро чизе тасаввур мекунанд аз қабили ваҳйи мунзал ва гӯяндаашро аз ҳар гуна иқтизои омӯзишӣ озод медонанд.

Албатта, илҳому кашфу шуҳуд, ки он ҳам ба инсонҳои хоссе даст медиҳад, аз ҷиҳатҳое бо “ваҳй” қаробат дорад. аммо айни он нест. Тафовут ин аст, ки каломи ваҳй каломест, ки ба сурати мутлақо омода, ҳам дар сурат ва ҳам дар мазмун, нозил мешавад ва вазифаи гирандаи ваҳй, ки танҳо паёмбар буда метавонад, танҳо иблоғи (эълони)он калом аст, аз худ ҳеч дахле ва тасарруфе дар он намекунад. Дар Қуръон ҳатто ба Паёмбар (с) хитоб мешавад, ки забонатро низ дар даҳонат мо мечархонем ва ту зиёд ба тарзи талаффуз диққат надеҳ. Ва касоне, ки ба ҳақиқати ваҳй эътиқод доранд, ҳамчунин ногузир ба ин маънӣ эътиқод доранд, ки ваҳй бо хатми зиндагии паёмбари охирини Худо ҳазрати Муҳаммад (с) хатм шуда ва дигар ба касе ваҳй намешавад. Аммо кашфу шуҳуду илҳом боқист, ки албатта он аз ваҳй фарқ дорад. Фарқи он аз ваҳй ин аст, ки рӯҳи маъно ва маъно илҳом мешавад ва соҳиби илҳом онро бо калимаҳо шаклу сурати зоҳир мебахшад. Пас, бояд дар вуҷуди соҳиби илҳом барои сурати зоҳир бахшидан ба маънои илҳомшуда, калимаҳо ва донишҳои ҳунарии зарурӣ мавҷуд бошад, то пайкари он маъноро ба сурати муносиб биорояд. Мисли Ҳофиз, Мавлоно, Бедил, ки дарёҳои мавҷхези дониш ҳам буданд ва ин донишу таҷрибаро ҳама умр андӯхта буданд.

Баъзеҳо дар ин баҳс барои тасдиқи мутлақ будани нақши илҳом дар шеър шоирони бесаводеро масал мезананд, ки воқеан шеърҳои хубе аз онҳо ба ёдгор мондааст. Бояд гуфт, ки ин бесаводон бедониш набудаанд. Онҳо ба ҷуз аз табъи сириштӣ, ки зуҳури ҷавҳари аслии он пеш аз ҳама дар эҳсоси фитрии вазну мусиқии шеър ва ҳамчунин қофияву радиф, ки низ аносири мусиқии шеър ҳастанд, ба амал меояд, ҳазорон абёти олӣ аз офаридаҳои табъи мардум ва шоирони касбии босаводро азёд доштанд ва аз таҷрибаи бузурги рӯзгор бархурдор будаанд ва аксари онҳо сарнавишти печида ва омӯзандаеро таҷриба кардаанд.

Баъзан ҳам ба таври хос Иқболи Лоҳуриро мисол меоранд, ки гӯё форсӣ намедониста, вале ба маҳзи илҳом шеъри зебо ва расои форсӣ сурудааст. Аввалан, Иқбол ба мартабаи волое умуман дар дониши башарӣ ва худсозиву маърифат расида буд ва ба як рӯҳи гӯё табдил шуда буд. Масалан, пайдост, ки Иқбол “Маснавии маънавӣ”-ро батамом ё тақрибан азёд медонанд ва аз даҳҳо тан шоирони гуногуни форсизабон дар равиши сурудани шеър тазмин мекунад, ки он ҳатман азёд аст. Сониян, дар Ҳинди рӯзгори Иқбол ва хусусан дар зодгоҳи ӯ – Кашмир забони форсӣ ҳанӯз забони расмӣ ва забони мадараса ва илму адаб буд. Аммо бар асари истилои англис майдони амали ин забон маҳдуд мешуд ва Иқбол низ бештар ба забонҳои дигар суханрониҳояшро анҷом медод, агарчи ағлаб ашъорашро ба форсӣ мехонд. Бино бар ин, дар сӯҳбатҳои одӣ форсиро ба содагиву равонӣ сӯҳбат намекард, ки ин натиҷаи камтар муошират кардан кардан ба забоне мебошад. Имрӯз, масалан, мо русидонҳои хубе дорем, ки луғоти русиро хуб медонанд, вале чун муошират ба забони русӣ маҳдуд гардида, ба ин забон наметавонанд озод ва равон суҳбат кунанд.

То бидонем, Иқбол аз оғоз чи қадр форсидон ва форсигӯй буда, ҳамин мисол кофист: Иқболи ҳаштсола рӯзе ба дарс дер ҳозир мешавад ва устод ба сарзаниш аз ӯ сабаб мепурсад. Ӯ бедаранг дар посух мегӯяд: “Иқбол ҳамеша дер меояд”.

Мо аз шеъри Иқбол дармеёбем, ки ба ҷуз ҳикмату фалсафа, таърих ва улуми динӣ ва анвоъи дигар улум (хусусан ба забони форсӣ) забони моро ба ҳадди камолу ҷамол медонад ва беш аз ин таркибсозӣ ва калимасозиҳои халлоқонае ҳам дорад.

Тарафдорони ҷудоии шеър аз дониш ин гуфтаи шоиронаи Лоиқ Шералӣро ҳам мисол меоранд, ки: “Саводи шоирӣ мактаб надорад”. Ин як қавли шоирона аст, ба ин маъно, ки бидуни сиришт ва сарнавишту истеъдод танҳо ба василаи омӯзиш касе шоир намешавад ва ҳаққо чунин ҳам ҳаст. Аммо бидуни омӯзиши пайваста ва шоиста ҳеч гуна сиришти шоирона ва истеъдод ҳам ба таҷалло намерасад. Ҳар қадр ки зиндаёд Лоиқ Шералӣ аз қареҳаи шоирӣ бархӯрдор буда ба ҳамон мизон дониш ҳам андӯхтааст. Ӯ худ бештари муваффақияташро аз он медонистааст, ки як нафар устоди сахтгирашон дар омӯзишгоҳи омӯзгории Панҷекат ба онҳо супориш мекарда, ки дафтари луғот дошта бошанд ва калимаҳоер, ки тоза ошно мешаванд, дар он бо шарҳи мазмун бинависанд ва аз бар кунанд. Дар оянда ин кор ба шуғли доимӣ ва дӯстдоштании шоир табдил мешавад. Касоне, ки бо шоир ошноӣ доштаанд аз мутолиаи ҳамешагии ӯ гувоҳӣ медиҳанд. Ҳамин тавр, беҳтарин адибон, шоирони адабиёти навини мо ҳамагӣ дар айни ҳол донишмандтарин адибони мо будаанд, ки ин ҳақиқат дар осори ғайриадабии онҳо, мусоҳибаҳо, мақолаҳо ва ғ. ошкор аст.

Он донишҳоеро, ки дар кори адабӣ аз онҳо гузир надорем, ба ду бахши бузург метавон ҷудо кард: 1) умуман дониш, ки маҳсули он ҷаҳонбинӣ дар сатҳи муносиб барои суханвар аст ва 2) донишҳои адабӣ.

(Идома дорад)

ШЕЪР ВА ДОНИШ 2

Таҳқиқот ногузир моро ба ин натиҷа мерасонад, ки ҳамеша азамати адабии адибони бузурги мо бо азамати илмии онҳо мутаносиб будааст ва мадду ҷазри адабиёти мо ба мадду ҷазри илму дониш ҳамроҳ. Ҳар андоза, ки илму дониш таназзул карда, ҳамзамон адабиёт ба ҳамон андоза таназзул карда ва ҳар қадр, ки илму дониш рушду шукуфоӣ дошта, ҳамзамон адабиёт ҳамон қадр пешрафту тараққӣ доштааст.

Аҳди Сомониён ва давраҳое баъдтар, то он ҷо ки партави хуршеди рӯ ба ғуруби ин тамаддун камобеш расида, давраи рушди ҳам илм ва ҳам адаб аст. Қомати Рӯдакиву Фирдавсӣ бо қомати Ибни Синову Берунӣ баробар аст ва ба тадриҷ андозаҳо таназзул кардан мегиранд, ба таври мувозӣ ва яксон ҳам дар илм ва ҳам дар адаб. Ва гоҳо мебинем, агар шароити мусоиде ба вуҷуд омаду дар гӯшае аз империяи бузурги маънавии забону адаби порсии тоҷикӣ илм рӯ ба рушд ниҳод, адабиёт ҳам дар канораш шукуфо мешавад. Мисли Ироқи аҳди Салмон, Озарбойҷони аҳди Низомиву Хоқонӣ, Ғазнаи аҳди Саноӣ ва Ҳироти аҳди Ҷомиву Навоӣ, Шерози аҳди Саъдиву Ҳофиз ва... ҳамеша чунин. Аслан имкон надорад, ки дар замон ва замине, ки илму донишу фарҳангу санъату саноат дар ҳоли рукуд ва таназзул бошад, дар он ҷо аз осмон шеъри олӣ биборад ва аз замин гули адаб бирӯяд. Ҳадди ақал ба ҳамин хотир, ки моддатулмавод ва нахустунсури ҳам илму ҳам адаб дар як чиз хулоса мешавад ва таҷассум меёбад, ки он забон аст – маҷмӯаи калимаҳо ва ҳунару шеваи пайвастани онҳо ва калимаҳову забонро ҳамаи бахшҳои зиндагии башар ба вуҷуд меоранд ва борвар месозанд. Масалан, бидуни вуҷуди ҳазорҳо калимаҳои ноби порсии тоҷикӣ дар бахшҳои таърих, асотиру ривоёт, низомӣ, пизишкӣ, ситорашиносӣ, ҷуғрофиё, равоншиносӣ, илоҳиёт (улуми динӣ), зебошиносӣ (эстетика), ахлоқ (этика), табииёт (физика), риёзӣ, инсоншиносӣ, маъданшиносӣ, меъморӣ ва садҳо бахши дигар барафроштани “кохи бегазанд”-и Шоҳномаи Фирдавсӣ ғаримумкин буд. Аввал ин ки ин донишҳо дар пайкари калимаҳо, ки нахустунсури адабиётанд, буданд ва дувум ин ки сарояндаи Шоҳнома ҳаким Фирдавсӣ он ҳамаро фаро гирифта буд, ҳамроҳ бо донишҳои адабие, ки ба вай ёд медод, то чи тавр ин воҳидҳои дониш, каламотро ба ҳам бипайвандад, то ҳам дониш бидиҳанд ва ҳам шӯри шеърӣ ҳосил кунанд.

Оре, абзори аслии ҳам олим ва ҳам адиб забон, каламот, вожагон аст, дар маҷмӯъ мақсуди ҳарду ҳам якест – муътақид (боварманд) кардани мухотаб ба ҳақиқате, ки худ шинохта ва пазируфтааст. Яке бештар аз роҳи ақлу мантиқ ва дувумӣ ҳам аз тариқи ақл ва ҳам эҳсос ва ҳарчи бештар саҳм додани эҳсос дар шинохт ва пазириши ҳақиқатҳо. Бад-ин тариқ шоир бояд ҳақиқатҳои илмиву мантиқии падидаҳоро дар ибтидо бидонад, то битавонад онро бо унсурҳои эҳсосбарангез такмил бикунад ва биорояд, то паёми ӯ пазируфтанитар ва мақбултар аз баёни мустақими илмӣ гардад. Ба иборати дигар 

ҲАТМӢ НЕСТ, КИ ЯК ДОНИШМАНД ШОИР БОШАД, АММО ҲАТМӢ АСТ, КИ ЯК ШОИР ДОНИШМАНД БОШАД.

ШЕЪР ВА ДОНИШ (3)

Шояд андешае ба миён ояд, ки асарҳои муҳташаме мисли “Шоҳнома”, “Хамса”, “Маснавии маънавӣ” ва ғайра чун фарогири масоили бузургу вақоеъу ҳаводиси пурдоманаанд, унсури дониш дар онҳо як амри табиист ва онҳо осоре ҳастанд миёни адабиёт ва илм муштарак ва аммо дар ашъори хурди ғиноӣ (лирикӣ) шоир танҳо бо эҳсосу отифа метавонад осори шоистае биофаринад, балки беш аз ин, дар чунин осори латиф ворид кардани унсури илму дониш аз латофати он мекоҳад ва онро гарону нодилпазир мегардонад. Чунин андешае комилан ботил аст ва илму дониш аз хурдтарин навъи шеъри ғиноӣ, ки байт аст, то бузургтарин, ки шояд қасида бошад, яке аз ҷавҳарҳои зотӣ, ногузир ва беш аз ин бадеиятофарин мебошад, ки баста ба мизони истеъдоди гӯянда муассир воқеъ мегардад.

Чун аз дӯстдорони адабиёт суол шавад, ки нобтарин шеър, холистарин сурудаҳои ғиноӣ, ки дар шеърияти онҳо шаккеву тардиде нест, ба кадом шоирон мансубанд. Аминам, ки агар ду танро ном бибаранд, яке Ҳофиз хоҳад буд ва агар танҳо як танро, пас он ҳам Ҳофиз хоҳад буд. Пас, бубинем, ки дар шеъри Ҳофизи “лисонулғайб” (ки он ҳам ғолибан иборат аз латифтарин навъи шеъри ғиноӣ – ғазал аст) унсури дониш саҳм дорад, ё не?

Чун қасд кардем, ки мавзӯи донишҳои адабиро ба бахшҳои баъдӣ мавқуф гузорем, ҳоло ба донишҳои адабии Ҳофиз кор намегирем. Танҳо, ба он хотир, ки бисёр ҷолиб аст, сухани “мурид”-и ғарбии хоҷа И.В.Гётеро ба ёд меорем, ки дар васфи лаёқат ва дониши Ҳофиз дар забони форсӣ гуфтааст: “Ҳофиз дар забони форсӣ чандон тасаллут дорад, ки ҳатто бидуни он ки худ эҳсосеро аз қалбаш бигзаронад, танҳо бо ҷобаҷоии матлуби каламот метавонад хонандаи худро бихандонад ва бигирёнад” (яъне танҳо аз раҳгузори дониш ва малака). Воқеан, ин ишораи дақиқест, ки танҳо шоире чун Гёте метавонист ба он пай бибарад ва бо итминон бар он таъкид намояд, ва, зимнан пас аз ин баёнот кас ба фикре мерасад, ки Гёте бояд форсиро медониста бошад. Хусусан, дар ашъоре, ки Ҳофиз аз дигар шоирон пайравӣ карда ин нукта басо ошкор аст. Ба ин маъно ки баъзан Ҳофиз байтеро аз шоире гирифта ва танҳо бо тағйири як-ду калима ё баъзан ҳатто бо тағйири ҷои як-ду калима, ё тағйири тартиби мисроъ шеъре сохта, ки басо баландтару беҳтар аз шеъри шоири аввалист. Яъне агар шоири аввалӣ он мазмунро аз таҷриба ва эҳсоси худ офарида, пас, Ҳофиз рӯйи он санъат ба харҷ додааст ва чизе офаридааст, ки на танҳо аз назари ҳунарӣ, балки ба ҷиҳати табиӣ будан ҳам аз шеъри пешин бартар аст. Баландтарин дараҷаи ҳунар низ ҳамон аст, ки ҳунарвар осори бахя ва пардози санъатро аз офаридаи худ бизудояд ва ба он сурати табиӣ бидиҳад. Ин ҳунар дар шеъри Ҳофиз ҳамеша мушоҳида мешавад.

Замоне Ҳофиз мегӯяд:

Биёвар май, ки натвон шуд зи макри осмон эмин

Ба лаъби Зуҳраи чангиву Миррихи силаҳшӯраш...

Каманди сайди баҳромӣ бияфкан, ҷоми Ҷам бардор,

Ки ман паймудам ин саҳро, на Баҳром асту на гӯраш...

Ё:

Ойинаи Сикандар ҷоми Ҷам аст, бингар,

То бар ту арза дорад аҳволи мулки Доро

Ва аз ин қабил, мо камоли дониши Ҳофизро дар таърих ва асотир мушоҳида мекунем, ба ҳадде, ки асотир ва таърих дар коргоҳи эҷодии ӯ дар канори воқеиятҳои рӯзмарра ва одӣ қарор гирифтааст. Ва гар ин донишҳо бо донишҳои адабӣ чандон фосила надоранд ва ба шумори саноеъи бадеӣ оварда мешаванд (талмеҳ), пас мо нишони донишҳои дигарро ҳам мебинем:

Биёмӯзамат кимиёи саодат:

Зи ҳамсӯҳбати бад ҷудоӣ, ҷудоӣ.

Кимиёи саодат, дар ин байт чунон ки аксар дар шеъри Ҳофиз аст бо думаънои зеҳнро ба сӯйи иҳом мекашад ва агар маънои аввали он иксир ва доруи саодат аст, боз ба китоби Муҳаммади Ғаззолӣ “Кимиёи саодат” низ ишора мешавад, ки китоби дин ва таҳзиби ахлоқ аст ва дар ин китоб парҳез аз ҳамнишини бад шарти аъзами саодатмандӣ муаррифӣ мешавад. Шакке нест, ки Ҳофиз аз ин китоб огоҳии комил дорад.

Ба ҷуз ин дар ашъори Ҳофиз борҳо нишони огоҳии комили шоир аз дигар анвои улум, аз ҷумла улуми табиӣ ва дақиқ мушоҳида мешавад. Ва на танҳо огоҳӣ, балки чун унсури шеърофарин кор гирифтан аз онҳо, ки намунаҳо дар пай хоҳад омад.

ШЕЪР ВА ДОНИШ (4)

Ҳофиз худ ба огоҳӣ барҳақ аз ҷанбаи маърифатии шеъраш тафохур мекунад:

Шеъри Ҳофиз ҳама байтулғазали маърифат аст,

Офарин бар нафаси дилкашу лутфи суханаш!

Ва ин маърифати Ҳофиз як маърифати номушаххас ва мавҳум нест, балки аз аносири донишҳои гуногун ҳосил шуда, ҳатто донишҳои ҷузъие, ки барои бештари аҳли ҷомеаи замонаш маълум ҳастанд ва ин маълум будани он донишҳо ба шоир имкон медиҳад, ки онҳоро матои шеъраш қарор бидиҳад, зеро шеър умумитар аз дониш аст ва нукоти илмӣ дар шеър бояд ба ҳадде маълуму маъмул бошад, ки бо ишорате баёни онҳо кофӣ бошад. Масалан, чандин истилоҳоти мусиқӣ ва номи оҳангҳои машҳур дар шеъри Ҳофиз дар кисвати иҳом меояд:

Навои маҷлиси маро чу баркашад мутриб,

Гаҳе Ироқ занад, гоҳ Исфаҳон гирад.

Зи лутфи ғайб ба сахтӣ дил аз умед матоб,

Ки мағзи нағз мақом андар устухон гирад.

Барои афроди рӯзгори Ҳофиз, он қадр ки хонаи мағз будани устухон маълум аст, ба ҳамон андоза муштарак будани калимаҳои “Ироқ” ва “Исфаҳон” байни номи шаҳрҳо ва номи оҳангҳои мусиқӣ маълум мебошад, аммо корбасти тозаи шоиронаи ин огоҳиҳо байни шоир ва хонанда муоширати дилпазирро ба вуҷуд меорад.

Ҳофиз бо он шаҳомати маънавӣ ҳатто аз ҷузъиёте маишӣ ва рӯзмарра мисли кулоҳи сари боз истифодаи шоирона мекунад. Мавзӯъ ин аст, ки барои ром нигоҳ доштани бозу шоҳин ва дигар мурғони шикорӣ аз чарм кулоҳе бар сари онҳо мекашиданд, ки чашмонашонро мепӯшид ва танҳо замони ба сӯйи сайд партоб кардан, ин кулоҳро аз сари онҳо мегирифтанд:

Боз арчи гоҳ-гоҳе бар сар ниҳад кулоҳе,

Мурғони қоф донанд оини подшоҳӣ.

Ин дониши ҷузъӣ, ки қоидаи кулоҳи боз аст, дар доираи маънавии олӣ қарор дода мешавад ва маърифати осмониро пайкари мушаххаси заминӣ мебахшад, агарчи ба воситаи тазод.

Ҷои дигар мебинем, ки Ҳофиз аз донишҳои куҳани наботшиносӣ (гиёҳшиносӣ – ботаника), ки муътақид буданд, нури моҳ, хусусан дар лаёлии байзо (шабони сафед) боиси ба камолу ҷамол расидани гиёҳҳо, бахусус гулҳо мегардад, чунин баҳраи шоирона мегирад:

Гул бо ту баробарӣ куҷо ёрад кард,

К-ӯ нур зи маҳ дораду маҳ нур аз ту!

Борҳо ба маҷозу киноя аз истилоҳоти гавҳаршиносӣ ва кимиёии қадим, аз ҷумла ба иёр задани зару гавҳар ва шинохтани асли онҳо ишора менамояд:

Дар хулуси манат ар ҳаст шаке, таҷриба кун,

Кас иёри зари холис нашиносад чу маҳак.

Хуш бувад, гар маҳаки таҷриба ояд ба миён,

То сияҳрӯй шавад ҳар кӣ дар ӯ ғаш бошад.

ШЕЪР ВА ДОНИШ (5)

ДОНИШУ МАЪРИФАТ ШӮРИ ШЕЪРӢ ҲАМ ДОРАД

Албатта, шеваи истидлол (делеловарӣ) ва муҳокима дар шеър нисбат ба илм фарқ мекунад, ки дар оянда муфассалтар хоҳем гуфт, аммо донишҳо ба сурати хулоса ва бадеҳиёти илмӣ (аксиома) ҳамеша абзори шеър будаанд. Таваҷҷӯҳ кунед ба ин абёти Одамушшуаро Рӯдакӣ, ки мо одат кардаем шеъри ӯро намунаи шеъри бепироя ва содатарин арзёбӣ бикунем:

Ҷаҳон ҳамеша чу чашмест, гирдгардон аст,

Ҳамеша, то бувад оин-ш, гирдгардон буд.

Куҳан кунад ба замоне, ҳар он куҷо нав буд,

Ва нав кунад ба замоне, ҳар он чи хулқон буд.

Басо шикаста биёбон, ки боғи хуррам буд

Ва боғи хуррам шуд, он куҷо биёбон буд...

Оре, имрӯз мо ба ин ҳарф одат кардаем ва дар назарамон як ҳарфи сода мерасад, аммо баҳси ҳазоронсолаи илмист, ки аз ҷумла барои ин назар – сайёр ва мутаҳаввил будани замин ва, умуман, кайҳон донишмандонеро ба таъқибу куштор ҷазо додаанд (зимнан онҳое, ки имрӯз моро хурофотӣ ва донишҳаросу донишситез мехонанд) ва чун ин донишҳо дар Қуръон мастур буданд, дар дунёи ислом чунин бархурде бо донишмандони ҳомили ин ақидаҳо нашуд ва шоири мо ҳам ба осониву содагӣ онҳоро гӯшзад мекард. Аммо ҳоло ҷойи баҳси ин тафовутҳо нест ва бояд гуфт, ки ҷуз вазну қофия ва як ташбеҳи барҷаста, ки дунёи гардон ба чашм монанд карда шуда, камтар чизеро аз абзори сирф адабӣ ва шеърӣ дар ин гуфтор мебинем, аммо ин гуфтор то умқи ҳоссаи адабӣ ва шеърии мо мерасад ва бисёр шоирона пазируфта мешавад. Чаро? Албатта, бидуни ҷазбаи хосси сухани устод Рӯдакӣ ин ҳол муяссар намегардад, аммо саҳми унсури дониш ҳам дар ин ангезандагии калом кам нест ва МАЪРИФАТ, ДОНИШ ДАР ЗОТИ ХУД НЕРӮИ АНГЕЗАНДАГӢ ВА ШӮРИ ШЕЪРӢ ДОРАД. Ин хосияти каломи ҳовии илм дар мақолоти одӣ ҳам ба назар мерасад. Масалан, вақте мо мехонем, ки ин замини дар назари мо истода ба суръати то 1670 км дар соат ҳаракат мекунад, (ва офтоб ба маротиб беш аз ин) ин дониш на танҳо ақли моро таҳрик медиҳад, балки эҳсоси шигифтие дар қалби мо бармеангезад, ки он шабеҳи эҳсоси шеърӣ мебошад ва гоҳо неруи ангезандагии чунин иттилооти илмӣ қавитар аз ҳар навъ каломи мухайяли шеърист ва шоири тавоно аз ин иттилоот метавонад истифодаҳои шоиронае мутобиқ бо мақоли “нуран ало нур” (нур болои нур) бикунад. Мисли Абулмаонӣ Бедил, ки фармуда:

Нозро аҷз худписандӣ дод,

Осмонро замин баландӣ дод.

Яъне ин имтиёзоти ҷаҳон бар асоси назарияи нисбат (таносуб) устувор аст. Агар аҷз, нотавонӣ, тазарруъ, бандагӣ, ошиқӣ набуд, ноз, такаббур, ҳусн, маъшуқӣ мабное ва пойгоҳе намедошт ва агар замине намебуд, ки рӯйи он инсоне намебуд ва дар нисбати мақому мавқеи худ барои осмон нисбати “баландӣ” қоил намешуд, меъёру паймонаи дигаре дар миён набуд, то ин “баландӣ” арзёбӣ ва шинохта шавад. Шеър дар нафси ин воқеият аст ва имкон медиҳад, ки як андешаи азими илмӣ ба содатарин баён ба ҷилва ояд – Осмонро замин баландӣ дод – ва ҳамин таносуби маънои олӣ бо баёне бисёр содаву одӣ ин шӯри шеъриро дуболо мекунад. Наздик ба ҳамин маъно Бедил ҷойи дигар мефармояд:

Гар баланду паст нафрӯшад тамиз,

Аз замин то чарх ҳамвор асту бас.

Мазмуни байт ба куллӣ як мақулаи улуми табиист (физикӣ): яъне агар неруи мудрика (дарку шинохти мо – тамиз) баланду паст муқаррар накунад ва баҳси баланду пастро ба миён наёрад, дар асл дар ҷаҳон, кайҳон ҳеч гуна баланду пасте (ҳамчунин чапу рост ва ғ.) вуҷуд надорад ва ҳамагӣ ҳамвору яксон аст. Баёни шеърӣ ин аст, ки Бедил неруи мудрика “тамйиз”-ро ташхис (шахс) мекунад ва кори ӯро “фурухтан” (ба ҷойи маърифат кардан) биномад, ки манзур аз ин фурӯхтан кори сохта ва беасосе кардан (мисли ноз фурӯхтан ё фахрфурӯшӣ кардан) ё фузулӣ (маҳмадоноӣ – ҳамадоноӣ) кардан аст. Аммо шӯри шеърии ин навъи баёни маҷозии Бедил бидуни шӯри шеърие, ки аз айни маърифати илмии ин нукта (ҳамвор будани кайҳон) ҳосил мешавад, чизе нест. Ба таъбири дигар саҳми дониш ва илм дар таъмини неруи шеърии ин байт басо бештар аз саҳми санъат ва суханварист.

Ин шеваро мо дар сартосари осори Бедил ва умуман сабки ҳиндӣ мушоҳида мекунем ва баъдан дар адабиёти қарни 20 (хориҷ аз ин сабк) хусусан дар осори адабии Муҳаммади Иқбол.

ШЕЪР ВА ДОНИШ (6)

ДОНИШУ МАЪРИФАТ ШӮРИ ШЕЪРӢ ҲАМ ДОРАД

Ҳар боре дар хусуси ҷанбаи ангезандагӣ ва шеърии донишу маърифат андеша ба миён ояд, чун намунаи комил шеъри “Навои вақт”-и Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ ба ёд мерасад. Дар ин шеър ба муроди хос аз фарзияи машҳури физикӣ дар қарни 20 дар бораи вақт кор гирифта шудааст. Ин фарзия чунин аст, ки чизе ки ба номи “вақт” мо мешиносем, дар асл вуҷуди хориҷӣ ва мустақил надорад, балки зодаи нисбатҳо ва таносубҳост. Масалан, танҳо ба воситаи ҳаракати чизе аз як нуқта ба нуқтаи дигар (ки дар чанд вақт анҷом мешавад), аз ҷумла ба асоси гардиши сайёрот, гардиши тирчаҳои соат, ба воситаи дигаргун шудани муҳит (фаслҳо) ва аҳвол (инсонҳо) ва... мо баҳси вуҷуд ва гузори замонро ба миён меорем, аммо бидуни ин нисбатҳо ба ҳеч васила чизеро ба унвони вақт наметавонем мушаххас бикунем. Як сари риштаи ин баҳс ба инкори вуҷуди чизе ба номи “вақт” мерасад ва сари дигари он ба боварҳои устураии қадим, ки дар ойини Зарвония (Замони бекарон) таҷассум ёфта замонро вуҷуди мутлақ ва офарандаи ҳама чиз медонад.

Албатта, Иқбол эътиқоди худро дар бораи замон (тавре, ки аз “Ҷовиднома” маълум мешавад) аз ислом мегирад (“лӣ маъаллаҳ” ва ҳадиси “Ба замон дашном мадиҳед, ки замон манам”), аммо аз ин фарзияи илмии дар замони худаш маъруф истифодаи бисёр шоирона мекунад ва шеъри бисёр дилангезе меофаринад ҳама пардозаш аз рангу бори дониш ва ин рангу бори дониш ҳамроҳ бо тасвирҳои зебо ва мусиқии калом, шеъри фалакпечеро ба вуҷуд морад, ки шӯри шеърӣ дар он камтар аз ҳеч суруди ошиқонае нест:

НАВОИ ВАҚТ 

Хуршед ба домонам, анҷум ба гиребонам, 

Дар ман нигарӣ ҳечам, дар худ нигарӣ ҷонам, 

Дар шаҳру биёбонам, дар коху шабистонам, 

Ман дардаму дармонам, ман айши фаровонам, 

Ман теғи ҷаҳонсӯзам, ман чашмаи ҳайвонам.

Чингизию темурӣ муште зи ғубори ман, 

Ҳангоман афрангӣ як ҷаста шарори ман. 

Инсону ҷаҳони ӯ аз нақшу нигори ман, 

Хуни ҷигари мардон сомони баҳори ман, 

Ман оташи сӯзонам, ман равзаи Ризвонам.

Осудаю сайёрам, ин турфа тамошо бин, 

Дар бодаи имрӯзам кайфияти фардо бин, 

Пинҳон ба замири ман сад олами раъно бин, 

Сад кавкаби ғалтон бин, сад гунбади хазро бин, 

Ман кисвати инсонам, пироҳани Яздонам.

Тақдири фусуни ман, тадбири фусуни ту, 

Ту ошиқи Лайлоӣ, ман дашти ҷунуни ту, 

Чун рӯҳи равон покам, аз чанду чигуни ту, 

Ту рози даруни ман, ман рози даруни ту, 

Аз ҷони ту пайдоям, дар ҷони ту пинҳонам.

Ман раҳраву ту манзил, ман мазраъу ту ҳосил, 

Ту сози сад оҳангӣ, ту гармии ин маҳфил, 

Овораи обу гил, дарёб мақоми дил, 

Гунҷида ба ҷоме бин ин қулзуми бесоҳил, 

Аз мавҷи баланди ту сар барзада тӯфонам.

Иқбол “чолаҳои сиёҳи” (черные дыры) донишро, яъне он ҷоро ки дониш раҳ набурдааст, ба мафҳуми “ишқ” пур мекунад ва муҳим ин аст, ки он нуқтаҳои холиро мешиносад. Масалан, мегӯяд:

Шуои меҳри ӯ қулзумшикоф аст,

Ба моҳӣ дидаи раҳбин диҳад ишқ.

Қулзум баҳри пуроб ва амиқро гӯянд. Дар умқи зиёди баҳр, ки ба ҳеч ваҷҳ рушноии хуршед ва ҳеч навъ рушноии дигар роҳ надорад, моҳиёне дорои чашм ва раҳбин дар таку пӯй ҳастанд. Илм мегӯяд, ки биниш (биноӣ) ҳосили бархурди инъикоси нур дар ашёи диданӣ дар гавҳари чашми мо ва дигар ҷонварони бинанда аст. Аммо он ҷо, ки ҳеч навъ нуре ва инъикосе нест, моҳӣ чи тавр аз биноӣ бархӯрдор аст. Онро ба чизи дигаре ҷуз ғаризаи (инстинкт)-и табиӣ ё илоҳӣ, ки онро ба таъбири дигар ишқ меномем, таърифу таъбир наметавон кард. Ҳамчунин фарзияи дигари илмиро дар ҳамин замина ба шоиронагӣ ва таҷоҳули ориф меорад:

Чаман дар чашми мо як мавҷи ранг аст,

Кӣ медонад ба чашми булбулон чист?!

Ин калом ҳар қадар, ки аз раҳи дониш ангезанда аст, ба ҳамон ҳад ангезандагии шеърӣ дорад, бавижа бо овардани сувари хаёли машҳуре чун “чаман” ва “булбул” ба таркиби шоиронаи “мавҷи ранг”.

Нигариши илмие наздик ба он чи дар фалсафа “идеализми субъективӣ” меноманд (яъне вобастагии моҳияти ашё ба навъи пазириши мо) ба Иқбол имкон медиҳад, ки барои нақши меҳварӣ ва асосӣ доштани инсон дар олами ҳастӣ шоирона масал бизанад:

Ба зар худро масанҷ, эй бандаи зар,

Ки зар аз гӯшаи чашми ту зар шуд.

Оё ин ҷо баён маҳз шоирона ва адабию тахайюлӣ аст? Аслан чунин нест. Воқеан ва “илман” агар мо барои зар арзишҳое қоил нашавем ва ба он баҳо надиҳем, дар хориҷ аз ин арзишдоварии мо зар аз санги одӣ чӣ фарқе дошта метавонад. Агар он чи Иқбол мегӯяд, ногоҳ зеҳни моро ба як ҳақиқати илмӣ боз накунад, ин сухан ҳаргиз чун шеър рӯҳу равони моро такон намедиҳад.

(Идома дорад)