Туҳфаи нав

"ДУРУСТ БИНАВИСЕМ" китоб шуд

Дар ин китоб шумори зиёди иштибоҳоте, ки ба такрор дар матбуот, таълифоти илмию бадеӣ ва гуфтори радиёву телевизион ба назар мерасад, баррасӣ гардидааст. Муаллиф шакли дуруст ва саҳеҳи калимаю ибораҳо, мавқеи корбурд ва тарзи баёни онҳоро тавзеҳ медиҳад. 

Ин китоб барои адибони ва хабарнигорони ҷавон ва умуман алоқамандони омӯзиши амалии забон судманд аст. Маводи он ҳамчунин бо салоҳдиди устодон метавонад дар дарсҳои амалии забоншиносӣ, услубшиносӣ ва матншиносӣ чун дастури таълимӣ ва василаи иловагии омӯзиш мавриди истифода қарор дода шавад

ЗУҲУРИ ОФТОБ

Шеъри устод Гулрухсор такдим ба Рустам Ваҳҳоб ва Сиёвуш

Шеър исён аст, дард аст, 

Дарди дарди бедаво. 

Шеър дуди оҳи сард аст, 

Дар нафасҳо аз қафасҳо. 

Шеър раҳгумии хун аст, 

Дар найи шарёни ҳастӣ. 

Мӯҳри меҳри ошиқон аст, 

Дар лаби сӯзони ҳастӣ. 

Шеър ранги ҳаштуми рангинкамонҳост, 

Дар гулистони хазону пажмурида. 

Шеър дарёбад сари обилаҳоро, 

Аз хурӯши набзи сайди сарбурида. 

Шеър бемаргии рӯҳ аст, 

Дар фазои пастии аъмоли инсонҳо. 

Шеър покиву сафои шабнам аст, 

Дар булӯри барг, дар гулафшонҳо. 

Шеър ҷони зиндагиро, 

Дар вуҷуди хастаи дилмурдагон бахшад сурур, 

Шеър пайғоми шарор аст, 

Аз гули хокистари нур. 

Шеър хуни сарди набзи бардаҳоро

Сӯз бахшад, пуршарар созад. 

Бо дили шоир зибаски кор дорад, 

Бо сари шоир бибозад. 

Шеър ашку хуни нангу орҳост, 

Шеър нақши ёдгори ёдҳост, 

Шеър фарёди ҳама бедорҳост, 

Шеър Мансури азизи дорҳост! 

Шеър хуни инқилоб аст, 

Шеър шарҳи офтоб аст! 

Москва. 1996

ЯҚИН ДАР МАҶОЗ

ЯҚИН ДАР МАҶОЗ

Ман дар ин маҳшари пиндор туро меҷӯям,

Аз яқин соғари саршор, туро меҷӯям.

Мекашам хор ба дандон зи таҳи нохуни ёд,

Аз дили лаззати озор туро меҷӯям.

Бишканам садди забонҳои чу оташ печон,

Чу Сиёваш зи дили нор туро меҷӯям.

Эй кабӯтар, ту куҷо, шохаи зайтуни ту ку,

Пас аз ин кинаву пайкор туро меҷӯям.

То намонад зи дарат дур сари гардонам,

Ҳама ҷо, нуқтаи паргор, туро меҷӯям.

Дар дилам дастфишон рақс куниву чӣ аҷаб!

Ман зи Фарғонаву Тотор туро меҷӯям.1

******

1.Нимем зи Туркистон,нимем зи Фарғона. Мавлоно

БУДГОР БУД

Буд набуд, Будгор буд, ҷоми тараб саршор буд,

Он чи буд бемор танҳо чашми масти ёр буд.

Сидқ буду меҳр буду завқ буду шӯр буд,

Ишқ буду шавқ буду ҳиммату исор буд.

Дил наҳанге буд дар туфони дарёи муҳит,

В-ар ҷаҳон оташ гирифтӣ, мурғи оташхор буд.

Вақт, гарчи тундсайр, оҳуи дастомӯз буд,

Маъманам ҷанноти таҷрӣ таҳтиҳал анҳор буд.

Тоҷи заррин доштам аз хӯшаи Парвин ба сар,

Қасри лотасхири ман бар қуллаи куҳсор буд.

Нуқтаи ҷамъияти хотир сувайдои дилам,

Ҳафт хатти амн даврам гардиши паргор буд.

Буд набуд,Будгор буд...

بدگار بود

بُد نبُد بُدگار بُد جام طرب سرشار بود

آنچه بد بیمار تنها جشم مست یار بود

صدق بود ومهر بود و ذوق بود وشور بود

عشق بود وشوق بود وهمت و ایثار بود

دل نهنگی بود در توفان دریای محیط

ور جهان آتش گرفتی مرغ آتشخوار بود

وقت گرچه تند سیر آهوی دستاموز بود

مامنم جنات تجری تحتها الانهار بود

تاج زرین داشتم از خوشۀ پروین به سر

قصر لاتسخیر من بر قلۀ کُهسار بود

نقطۀ جمعیت خاطر سویدای دلم

هفت خط امن دورم گردش پرگار بود

...بُد نبُد بُدگار بُد

_______________________________

بُد نبُد بُدگار بُد - مقدمۀ عرفی افسانه های تاجیکی مثل یکی بود ویکی نبود غیر خدا هیچ که نبود *

Бар ин хоке, ки сад олам биарзад,

Дилам чун қатраи шабнам биларзад.

Худовандо, нигаҳ дораш зи офот,

Нахоҳам аз ҷаҳон дигар мукофот.

Мавлоно! кори ту ҳама эъҷоз аст,
Ту хомушу олам аз ту пуровоза-ст.
Искандари Рум рафту Эрон дар баст
В-он дар, ки ту бар Рум кушодӣ, боз аст.

مولانا! کار تو همه اعجاز است
تو خاموش و دهر از تو پرآوازست
اسکندرِ روم رفت وایران در بست
وان در که به روم توگشودی باز است.

Маҳфили шеъри шоири

      Рузи 19-уми феврал, дар Хонаи адибони ба номи устод Мирзо Турсунзода маҳфили шеъри шоири маъруфи кишвар Рустами Ваҳҳоб, сармуҳаррири маҷаллаи адабии «Садои Шарқ», баргузор гардид, ки дар он Ҳунарманди Мардумии Тоҷикистон Амриддин Кабиров, овозхони хушсадо Ҷаъфари Ҷалол ва дигарон ширкат варзиданд. Маҳфилро бо сухани муқаддимавӣ раиси Иттифоқи Нависандагони Тоҷикистон Низом Қосим ҳусни матлаъ бахшид. Ин маҳфил дар доираи чорабиниҳое сурат гирифт, ки масъулини адабиёт ва фарҳанги кишвар ба хотири бузургдошти Наврӯзи ҷаҳонӣ таҳия ва амалӣ карда истодаанд. Дар ҳамин чаҳорчӯба аз 19 то 24-уми марти 2016 ҳамоиши байналмилалии адибони кишварҳои қаламрави Наврӯз баргузор мешавад. Маҳфили шеъри Рустами Ваҳҳоб оғозбахши силсилаи маҳофилест, ки шуъарои кишвар, аз ҷумла Гулназар, Меҳринисо, Раънои Мубориз, Зулфия, Камол Насрулло, Ҳақназар Ғоиб, Озар, Озарахш, Раҳмат Назрӣ, Аскар Ҳаким, Ато Мирхоҷа, Низом Қосим, Бозор Собир, Мӯъмин Қаноат то 19-уми март доир хоҳанд кард.

ЛОЗУРКӮҲ

ЛОЗУРКӮҲ

Истода ту дар муқобили тӯфон

Як деҳаи муштипар дар оғӯшат.
Эй Пири муроди банда, Лозуркӯҳ,
Ҳошо, ки даме кунам фаромӯшат.

Селоб ба рӯи синаат канда
Аз қарн ба қарн дарраҳои жарф.
Гаҳ ҷомаи сабзи хусравон дорӣ,
Гаҳ хирқаи сӯфи сӯфиён аз барф.

Саҷҷодаи туст осмони шаб,
Тасбеҳи ситораҳо дар ангуштат.
Дарёи шароби нур мерезад
Дар косаи сангҳо зи чархуштат.

Гулбонги азони бомдодонро
Ту ҳарф ба ҳарф мекунӣ такрор.
Ҳар ҷо ки будам тамоми умри худ
Ман мешудам аз ҳамин садо бедор.

Ду даст кушодаву уфуқҳоро
Ҳамчун хати марз кардаӣ таъйин.
Ҳамчун хати ҳушдор бар девор,
Ҳамчун хати марзи суннату ойин.

Мисли хати сарнавишти бетаҳрир
Ин хат ба нигоҳи ман муҷассам буд.
Тӯмори муқаддаси балогардон,
Чун хатти васияте зи Одам буд.

Бигзор ки ҳар хате шавад ботил,
Зинҳор, на ин нишонаи тақдир.
Бигзор ки дар ғуруби хунинаш
Бар гардани ман биёяд ин шамшер.

Истода агар наӣ сари ин марз
Дар селрави замони беарзиш,
Арвоҳи гузаштагон ба шоми ид
Пайдо накунанд хонаҳои хеш.

Умре ба шаҳомати ту менозам,
Эй мазҳари рӯҳи бешикасти ман.
Аз шохаи килки ту қалам кардам,
Ангушти Масеҳ шуд ба дасти ман.

Занбӯри ту лона дар дилам дорад,
Чун дар ҷигари камолҳои нарм.
Ҳарчанд ки неши садзабон хурдам,
Озори касе наҷустам аз озарм.

Бо санги қаноати ту бишкастам
Сар нозада гардани ҳавасҳоро.
Омӯхтам аз ҳилоли лоли ту
Афсуни раҳоӣ аз қафасҳоро.

Аржанги ман аст ҷумла осорат,
Зелолу чабарғу фарку гулхорат.
Ҳам боғи наботи ман ба домонат,
Ҳам шохи наботи ман ба дасторат…

Як умр ба як қарор истодан
Дар паҳнаи ин ҷаҳони беистод
Дарсест варои ҷумла мактабҳо,
Ғайри ту надонамаш дигар устод.
II
Бо суръати чархи саҳнаи театр
Ҳар лаҳза ҷаҳони мо дигар гардад.
Ҳар қадр ниқоб тоза орояд,
Дар дидаи ман ғарибтар гардад.

Ночор ғарибтар шавам ман ҳам,
Чун ҷумлаи бениҳояту оғоз.
Чун тарма дилам ба доманат кӯчад,
То сар биниҳад ба пои ту, устоз.

Худ аз пайи дил ҳамешитобам боз,
Пайваста ба лаб ҳамин дуъо дорам:
«Эй кош, туро ба ҷои худ ёбам,
Ё Раб, машикан ту хатти паргорам.

Бигзор, ки раҳ чу кошии чинӣ
Ҳамвор бувад, фароху бопаҳно.
Бигзор, ки пул ба пояи пӯлод
Нозанда бувад ба шонаи дарё.

Бигзор ҳазор нақшаи дигар
Дар тарҳи навини роҳҳо бошад,
Аммо ту ба ҷои хештан бошқ,
Саҳми ту зи тарҳҳо ҷудо бошад…

Эй роҳкушо, туро сано хонам,
Хайре ба ҷаҳон чу раҳкушоӣ нест.
Сад гуна нисор мекунад мардум,
Аммо ба савоби ин худоӣ нест.

Он пинаи дасти ту гули шодист,
Ангушти ту худ калиди ободист,
Чашми ту чароғи роҳи озодист,
Ҳаққо, ки ҳамосаи ту фарҳодист.

Танҳо зи ту илтимоси ман ин аст
Аз ёд мабар шукӯҳи кӯҳҳоро.
Магзор, ки об аз осиё афтад,
Аз решаи ҷон ҷудо шавад дарё.

Лозуркӯҳ!
Бурҷи порсои ман
Албурзи шукӯҳи хештандорӣ.
Дар раг-раги рудҳост хуни ту
Дар пайкари дашту боғҳо ҷорӣ.

Ойини ту карда ойинабандат,
Он кист, ки бишканад туро ойин?
Он кист, ки аз ҷунун гиребонат
Хоҳад бидарад ба панҷаи хунин?

Ҳайфо, ҷигари ту об мегардад,
Дар оташи ҳирсу ози оламхор.
Сӯи ту ҳамехазад зи ҳар кӯе
Оташнафас аждаҳои истеъмор.

Ҳар дуд, ки аз манораҳои оз ,
Мепечад сӯи гунбади гардун,
Чун ҳалқа ба гардани ту меафтад,
Гӯё ки ту вомдорӣ аз ҳар дун».
III
Ин гуна дилам ба чангали ошӯб,
Ногоҳ зи дур мешавад пайдо.
Он қуллаи меҳри ҷовидони ман
Он пайкари пуршаҳомати воло.

Як пораи абри шӯх кӯдаквор
Бо бозии хеш карда машғулаш,
В-он хоҳари меҳрубони ӯ – Маҳрӯд
Мешӯяд пойҳои шахшӯлаш.

ӯ низ маро зи дур мебинад,
Месурфаду рост мекунад қомат:
«Обоо,
ку биё,
чи дер меоӣ,
На хатти ту мерасад, на пайғомат».

Эй Пир, дуруд, ҷовидон бошӣ,
Бе ёди ту як нафас намегирам.
Сад шукр, ки боз дидамат барҷой,
Бе ту камтар зи нақши тасвирам.

Бурҳони вуҷуди ман вуҷуди туст,
Бе устуни қомати ту вожунам.
Ҳар кабки канори туст ҳамхонам,
Ҳар лолаи сурхи туст ҳамхунам.

То ҳаст паноҳи ту Ҳумохуна,
То боли ҳумой бар сарам бошад.
Бе афсару тахту ганҷ султонам,
Ин бол чу дасти модарам бошад.

Медонам як-як арчаҳоятро,
Ҳар бор шуморашон ҳамегирам.
Ҳар кас, ки камон кашад ба нахчират,
Гӯё, ки ба дил нишонад ӯ тирам.

Бигдохта оташи дилат лозур,
Ҷорист зи чашмат оби ойина.
Ҳар кас, ки бидид рӯи худ дар он
Дар ӯ нагирифт сеҳри бадкина.

Як тахтаи лозури ту фарзандон
Дар оташи назъ рӯйи дил монанд.
Аз ҷӯйи яхат насибаи охир
Дар мазраъи оташини худ ронанд.

Дарсе, ки гирифтам аз дабистонат
Фармоядам аз ҳазор як кардан:
Қулзум ба даруни сина парвардан,
Як чашмаи сода бар лаб овардан.

Як чашмаи содае, к-аз он хуршед
Бо найлаби нур об менӯшад.
Худ оинаи камоли берангист,
Сад ранг гул аз канори он ҷӯшад.

Бар «қуллаи оҷ»-и шеъри номавзун
Аз лолаи сурхи ту ливо дорам.
Пеши ту ки ҳамчу тифли нодонам,
Аз мӯи сафеди худ ҳаё дорам.
IV
Ҳоло,
хуш бош, Достони ман,
Умри ту фузун зи Достон бодо.
То қуллаи ту нишеми Симурғ аст,
Ин фарру шукӯҳ ҷовидон бодо.

Он гуна, ки по ба доманат мондам,
Як рӯз ба домани ту сар монам.
Сад шукри вуҷуди ту, ки то ҳастӣ,
Бо лаъли дили ту ҳамгуҳар монам…

В-онгоҳ ки осмон чу ойина
Бар фарқи сари ту пора мегардад,
Онгоҳ ки мармари сапеди ту
Хокистари як шарора мегардад,

Онгаҳ ки забони оташафшонҳо
Сар мекашад аз замири ту берун,
Онгоҳ ки ошкор мегардад -
Дар синаи туст як дили пурхун,

Онгоҳ ки кӯҳ чу «иҳни манфуш» аст ,
Ман хилвати тоати ту меҷӯям,
Аз домани сабзи ту ҳамехезам,
Тавфиқи шафоати ту меҷӯям…
V
То мерасад он замонаи мавъуд,
Он қисмати бехатои лутфу қаҳр,
Мебояд табли огаҳиро кӯфт,
Мебояд хост доди ту аз даҳр.

Эй зодаи чор гавҳари ҳастӣ,
Аз гавҳари оташ ин фузунхоҳӣ
Берун бикашад турову гардонад
Дар тобаи тобдода чун моҳӣ.

Бодо, ки чаҳор рукни бунёдат
Аз адл шавад чу нури биноӣ.
Магзор каҳе зи кӯҳи ту коҳад,
То бо ту бувад тавони дарёӣ.

Дастони ситорарези дарёҳо
Сад чархаи нурро бигардонад
Он қадр,
ки деви зулмати инкор
Дар пойи шаҳомати ту сар монад.

Июл- сентябри 2009

ШАРҲ

(Дар давоми соли гузаштаву имсол батакрор аз банда шарҳи ин байтро хостаанд ва паёпай паём фиристода натиҷаи дархости худро пурсидаанд. Лозим дониста шуд як мусоҳибаи чанд сол пеши худро дар ин хусус бо хабарнигори ҳафтаномаи донишгоҳии “Ба қуллаҳои дониш” ин ҷо манзур гардонам.)

ШАРҲ

Мурдаи садсола дар тобути мижгон бӯ гирифт,

Мурдашуи ҳусн ку, то зинда дар гӯраш кунад…

Ин байти машҳур дар саҳифаи «Сайри маънӣ» (дар шумораи № 3 аз 19-уми феврали соли 2011) аз ҷониби мудири кафедраи таърихи адабиёти тоҷик, дотсент Мирзо Солеҳов ва баъдтар аз ҷониби Муҳаммад Муродов, собиқ муҳаррири тоҷикии маҷаллаи «Паёми ДМТ» (дар шумораи № 5 аз 17-уми марти соли 2011) шарҳ ёфта буд. Идораи ҳафтанома дар ин хусус бо шоир ва адабиётшинос Рустами Ваҳҳоб ҳам мусоҳиба кард ва инак нуқтаи назари ӯро пешниҳоди хонандаи гиромиқадр мегардонем.
Пеш аз он ки ба шарҳи бевоситаи ин байт шурӯъ кунем, бояд як муқаддимаро ёдоварӣ кунем, ки аз асри 17 то остонаи асри 20 дар адабиёти мо як ҷараёни вижае таъсис ёфт, ки инро метавон шеъри маҳфилӣ ё ин ки маҷлисӣ гуфт. Дар ин давра ин навъ шеърҳо хеле зиёд шуданд. Шеърҳое, ки гунаи наздик ба муаммо доштанд. Кашфи маънии шеър бисёр аҳаммият пайдо кард ва дар ин кор муболиға мекарданд. Дар ҳамин замина як силсила абёт ва қитъаҳое пайдо шуд, ки байни шеър ва муаммо ҳастанд. Бо вуҷуди он ки муаммогӯӣ ба сари худ як ҷараёни махсусе шуд, ҳамчунин як силсила шеърҳое ба вуҷуд омаданд, ки дар онҳо ҳама ҳиммати шоир рӯйи печондани ҳарчи бештари маъно ба кор гирифта шудааст, яъне шоир ба наҳве сухан мегӯяд, ки барои кашфи сухани ӯ хонанда диққати махсус бояд харҷ диҳаду ҷустуҷӯ кунад. Ин иборат буд аз зарофатҳои маъноӣ, зарофатҳои лафзӣ, тӯли силсилаи ҳалқаи хаёл, риштаи хаёл, яъне аз ҳар тариқе ин корро анҷом медоданд. Аз ин қабил, масалан, шеърҳои машҳури
Ҷабри гул бар сари парвона зи занбӯри асал,
Боғбонро гӯй бори дигараш роҳ надиҳад.
Ё:

Кафи шоҳ Маҳмуди олитабор,

Нӯҳ андар нӯҳ омад се андар чаҳор.

Ин байтро (дувумро) ба номи Ҳаким Фирдавсӣ рабт медиҳанд, агарчи дар нусхаҳои аслии «Шоҳнома» нисбат ба асолати ин байт изҳори тардид мешавад. Ҳамин қабил шеърҳои зиёди муаммогуна ҳастанд, ки ағлаб инҳо аз шоирони бузург нестанд, зеро шоирони бузург маъноҳои равшанро намепечонанд, балки баракс маъноҳои печида ва борикро равшан мекунанд, вале албатта ба таври шоирона.
Аз ҷумлаи абёти муаммогуна яке ҳамин байт аст, ки дар ин ҷо ба баррасӣ гузошта шудааст:

Мурдаи садсола дар тобути мижгон бӯ гирифт,

Мурдашӯи ҳусн ку, то зинда дар гӯраш кунад.

Ин аз ҳамон навъи сабку салиқаву таркиби вожагониву баёни шеъри асри 17-19-и ҳавзаи адабиёти Ҳинду Мовароуннаҳр буда, маҷлисӣ ва ё маҳфилӣ мебошад. Ин ҷо ҷустуҷӯ кардани маънии хосе ва маҳдуду мушаххасе, ки бар асли ҳикмате ё устурае ё воқеаи хосе бошад, як кори фиребост, ки метавонад моро ба бунбаст бубарад. Ин ҷо як маънии машҳуре ҳаст, ки дар ҳама шеърҳои шоироне, ки бахусус ғазали ошиқона ва орифона гуфтаанд ва ҳуснро васф кардаанд вуҷуд дорад: нисбат ба шуҳуд, яъне наззора кардан ба мазҳари зебоӣ ва зебоии маънавӣ, ба таври табиӣ ихлосманд будан ва эътиқод доштан, ки ин чиз боиси биноии чашм мешавад. Чунки ҳадиси Расулуллоҳ (с) ҳаст, ки се чиз биноии чашмро меафзояд, дидани рӯйи хуш, оби равон ва сабзазорон ва боз дар ҷои дигар мегӯянд дидори падару модар ва наздикон. Дар маҷмӯъ, ин чиз дар адабиёт бисёр машҳур буд, ки чашм бар асари дидани манзараи зебо, хоҳ чеҳраи инсон бошад, ё манзарае аз табиат бошад, нерӯ мегирад ва биноиаш афзун мешавад. Муҳаммад Иқбол ҳам ҳамин нуктаро ба назм кашидааст ва мегӯяд:

Чашмро биноӣ афзояд се чиз,

Сабзаву оби равону рӯйи хуш.

Колбудро фарбеҳӣ меоварад,

Ҷомаи қаз, ҷони беғам, бӯйи хуш.

Байти дувум ҳам айнан ба ҳамин маъно ҳадиси шарифи дигар аст. Муносибати ин ду маъно дар ду ҳадис (рӯйи хуш, ё ҳусн ва бӯй), ки дар байти мавриди таҳлили мо дар баробари ҳам омадаанд, нишон медиҳад, ки шоири гӯяндаи он байти машҳур ҳам метавонист таносуби ин ду ҳадисро дар назар дошта бошад.
Ибораи «сад сол» албатта муболиғаи шоирона аст ва шоир ё як нафар дар гуфтугӯи одӣ ҳам ҳақ дорад ин гуна муболиғаҳоро ба кор бибарад. Масалан, сад сол аст касе рӯйи маҳбуби худро надидааст, мисли он ки чашми Яъқуб аз дидори Юсуф маҳрум буд, сад сол аст, ки чашми ӯ ба рӯшноии ҷамоли маҳбуб ё хостаниаш нарасидааст.
Мисли мурда тасвир мекунад ин чашмро, ки дар тобут аст ва аз диди тасвирӣ он чизе, ки мо онро ба тобут ташбеҳ медиҳем, дар ноҳияи чашм, муносибтаринаш ҳамон мижгон аст. Чунки масалан, навдаҳои дарахтро ба ёд меоварад, тобут аз навдаҳои дарахт, аз чӯб мешавад. Ва агар чизеро дар ноҳияи чашм мо ба тобут бихоҳем, ки ташбеҳ бидиҳем, ҳамин мижгон аст.
Шоир аз ҳамин ваҷҳ истифода мекунад ва мегӯяд, ки мурдаи садсола, яъне ҳамон чашми бечорае, ки шояд 5 сол аст, 10 сол аст, ё ӯ метавонад бигӯяд, ки 1000 сол аст рӯйи хостании худро надидааст, яъне мурдаи ҳазорсола. Дар тобути мижгон ҳамин чашмро (ё ҳатто нигоҳро) дар назар дорад, ки гӯё бӯ гирифт, яъне ба ниҳояти харобӣ расид ва мурдашӯи ҳусн куҷост, ки то зинда дар гӯраш кунад. Яъне ҳусн боз ҳамон мазҳари зебоист ва шустан ин ҷо ба маънои наззора кардан, нигоҳ кардан то ин ки ӯро пок кунад, покиза кунад, нерӯ бахшад ва эҳёгарӣ кунад. Он гоҳ медонем, ки масалан, бо об додан, бо ғусл додан баъзан эҳёгарӣ мекарданд. Масалан, Исои Масеҳ, ки бо ғусли таъмид додан ҳам эҳёгарии ҷисмонӣ ва ҳам имонӣ мекард. Ва баъзан инро ба ашк нисбат медиҳанд, ғусл ба воситаи ашк, вале ин ҷо ҳамон манзури аслӣ ҳамон об доштан аст. Боз як чизи дигар ин аст, ки дар сабки ҳиндӣ дучор меояд, ба хусус он маъниҳоие, ки дар таркиби луғавии калима, дар фонди семантикии ҳамон калима вуҷуд доранд, баъзан ба баёни бевосита намеоянд вале дар занҷираи таносуб ба зеҳн мерасанд. Масалан, як нафарро мегӯянд, ки чеҳрааш об гирифт ё ки чеҳрааш об дорад. Ин об доштан ба маънои зебоист. Ҳамин ваҷҳи об доштанро дар зебоӣ, дар ҳусн воситае медонанд, ки дар ин байт дар зери пардаи тахайюл ба баён омадааст, ки ба воситаи ин наззора метавон бо оби ҳусн он мурдаро шустушӯи зиндагибахш дод.
Ин ҷо бештари кори шоирона дар ҳамон ҷумлаи охир – «зинда дар гӯраш кунад» аст. Мо бештар ин таъбирро ба маъное ба кор мебарем, ки касеро зинда дар гӯр кунанд. Масалан аъроби даврони ҷоҳилият (пеш аз ислом) духтарони навзоди худро зинда дар гӯр мекарданд. Дар зеҳни донандагони ин забон зинда дар гӯр кардан бештар ба маънои зинда ба зинда касеро гӯр кардан аст. Манзури шоир дар ин шеър баръакс аст, то ин ки он мурдашӯйи ҳусн бо оби ҷамоли худаш ин мурдаи садсоларо дар гӯри худаш, ки косахонаи чашм аст, зинда кунад, ҳаёт бубахшад. Ҳамин тафовут миёни дониши қаблии мо аз ибораи «зинда дар гӯр ё зиндадаргӯр» худаш завқбахш ва шеързост. Ин байт бо ҳама ҷамолу камоли маънавияш дар ҳамин гуфтаҳо хулоса мешавад.
Заминаи аслӣ ва асосии ин навъ назари зебошиносӣ, ки тамоми фарҳанги суннатии моро фаро мегирифт, боз ҳамон ҳадиси маъруфи «Инналлоҳу ҷамилун юҳиббул ҷамол» (Худованд зебост ва баростӣ зебоиро дӯст дорад) мебошад. Бояд дар назар дошт, ки ин зебоӣ хориҷ аз ҳудуди амри худовандӣ нест, ин зебоии худописандона ва баҳраварии худописандона аст. Зеро амалан хости Худо наметавонад дар айни ҳол ғайри хостаи Ӯ бошад.
Ҷустуҷӯҳои зиёд ва маъниҳои зиёдеро ба ин байт бастан, албатта, гирифтор шудан ба ҷилваҳои иҳоми шоирона аст, ки метавонад шуморо ба бунбаст кашад.

РӮНАМОИИ "БӮЙИ ҶӮЙИ МӮЛИЁН"

   Рӯзи 25 январ дар дафтари Муассисаи фарҳангии СҲИ (ЭКО) дар Теҳрон бо ҳузури донишмандон ва адибони Тоҷикистон, Эрон, Афғонистон, Покистон ва намояндагони кишварҳои дигари узви ин Созмон маросими рӯнамоии тазкираи шеъри муосири тоҷик “Бӯйи Ҷӯйи Мӯлиён” (ба ҳуруфи форсӣ) ва китоби ашъори Раиси Анҷумани шоирони Эрон доктор Фотима Рокеъӣ “Шикори лаҳзаҳо” (ба ҳуруфи кирилӣ) баргузор гардид.
Профессор Ифтихор Ҳусейн Ориф - Раиси Муассисаи фарҳангии СҲИ, ҷаноби Неъматулло Эмомзода - Сафири фавқулода ва комилҳуқуқи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Теҳрон, доктор Фотима Рокеъӣ - Раиси Анҷумани шоирони Эрон, доктор Қаҳрамон Сулаймонӣ - муовини пажуҳишӣ ва омӯзишии Созмони фарҳанг ва иртибототи исломӣ дар ин нишаст суханронӣ карда, пиромуни аҳаммияти китоби мазкур изҳори назар намуданд.
Сафири Тоҷикистон зимни суханронии худ бо ёдоварӣ аз бунёнгузори шеъру адаби тоҷикиву форсӣ устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ва ашъори ҳакимонаи ӯ ба ҷойгоҳи волои адабиёт дар дар таърих ва ҳаёти ҷомеаи имрӯзи Тоҷикистон ишора намуд.
Профессор Ифтихор Ҳусейн Ориф аз ҷумла гуфт : “Ба назари инҷониб таълиф, тарҷума ва таҳияи ҳар китоб пулест дар ҷиҳати пайванди ақвому милал ва дар ин росто метавон гуфт, ки китоби “Бӯйи Ҷӯйи Мӯлиён” чунин рисолатеро анҷом хоҳад дод. Бо хондани ин китоб хонандагони форсизабон бо намунаи ашъори шуарои тоҷик аз устод Садриддин Айнӣ, бунёнгузори адабиёти навини тоҷик, то ҷавонтарин шоирони тоҷик ошно хоҳанд шуд.
Доктор Қаҳрамон Сулаймонӣ зимни суханронии худ аз ҷумла иброз дошт, ки осори шоирони насли нави тоҷик, ки дар ин тазкира ҷой дода шудааст, баёнгари ин воқеият аст, ки назми муосири тоҷик дар ҳоли рушду шукуфоии бештар аз қабл мебошад.
Доктор Фотима Рокеъӣ муҳаррир ва сарпарасти нашри китоб дар Эрон, таъкид намуд, ки тақозои зиёд нисбат ба ин китоб эҷоб менамояд, ки он бо шуморагони бештар аз тарафи Созмони ЭКО барои ҳамаи кишварҳои форсизабони узви ин созмон дубора интишор гардад. Дар суханрониҳои баъдӣ аз ин пешниҳод ҳимоят шуд.
Дар ин ҳамоиш портретҳои бузурги шоирони тоҷик бо зернависи форсию англисӣ, суруду мусиқии тоҷикӣ ва шеърхониҳои рӯйи навор ҳамчунин ҳамроҳ бо матни форсӣ мавриди таваҷҷӯҳи зиёди меҳмонон ва хабарнигорон қарор гирифт. Барои таҳия ва танзими ин мавод аз кормандони Сафорати Тоҷикистон ва масъули Созмони фарҳангии СҲИ (ЭКО) Шоҳмансури Шоҳмирзо сипосгузорем.

Бар ин хоке, ки сад олам биарзад,
Дилам чун қатраи шабнам биларзад.
Худовандо, нигаҳ дораш зи офот,
Нахоҳам аз ҷаҳон дигар мукофот.

ОРЗУҲО

ОРЗУҲО

Аз камони ҳафтрангу обшори орзуҳо

Қомати хам монду чашми ашкбори орзуҳо.

Сар ба неши сахра зад хуршед ҳангоми ғурубаш,

Нест Фарҳоде дигар дар кӯҳсори орзуҳо.

Умр бо лабханд бигзашт аз канорам дастафшон,

Дид чун беҳудаам дар интизори орзуҳо.

Дӯстони сайдафкан аз раҳи хилват ниҳонӣ

Бод бар каф бозгаштанд аз шикори орзуҳо.

Пойкӯбон то саҳаргаҳ рӯйи боми ман бирақсанд,

Душмани одам мабодо ҳамҷавори орзуҳо.

Оҳ, бас беҳуда мегӯям, на ман монам на ин дил,

Як сари мӯ гар шавам дур аз мадори орзуҳо.

Аз камони ҳафтрангу обшори орзуҳо

Қомати хам монду чашми ашкбори орзуҳо.

Сар ба неши сахра зад хуршед ҳангоми ғурубаш,

Нест Фарҳоде дигар дар кӯҳсори орзуҳо.

Умр бо лабханд бигзашт аз канорам дастафшон,

Дид чун беҳудаам дар интизори орзуҳо.

Дӯстони сайдафкан аз раҳи хилват ниҳонӣ

Бод бар каф бозгаштанд аз шикори орзуҳо.

Пойкӯбон то саҳаргаҳ рӯйи боми ман бирақсанд,

Душмани одам мабодо ҳамҷавори орзуҳо.

Оҳ, бас беҳуда мегӯям, на ман монам на ин дил,

Як сари мӯ гар шавам дур аз мадори орзуҳо.

БОҚӢ РАҲИМЗОДА – ШОИРИ СУННАТГАРО ВА НАВОВА

    Боқӣ Раҳимзода яке аз шоироне мебошад, ки беҳтарин анъанаҳои назми ҳазорсолаи тоҷикро давом дода, онро ба рӯҳи муосирони мо мутобиқ гардонидаанд.
Мирзо Турсунзода

Тавре ки аксари муҳаққиқон ва донандагони шеъри устод Боқӣ Раҳимзода мӯътақиданд, шеъри ӯ аз чанд манбаъ нашъат гирифтааст:
Эҷодиёти халқ, шеъри классики тоҷик, шеъри му-осири тоҷик ва шеъри муосири ҷаҳон (асосан фор-сизабон ва русзабон). Аз ин шумор нақши бештарро эҷодиёти халқ ва шеъри классики тоҷик ташкил медиҳад.
Ончи ба шеъри классикӣ марбут мешавад, иборат аз жанр ва таркибу қолаби шеър, забони шеър, си-стемаи образҳо ва талмеҳот ва дар маҷмӯъ заминаи тафаккур ва андешаву завқи адабӣ мебошад. Дар ин замина метавон гуфт, ки дар эҷодиёти устод Боқӣ Раҳимзода тақрибан ҳамаи жанрҳо ва навъҳои назми суннатӣ, ба ҳадди зиёде таркибҳои забони адабиёти суннатӣ, образҳо ва талмеҳот ва анвоъи андешаи адабӣ ва равияҳои адабӣ ба мушоҳида мерасад.
Пайванди адабиёти классикӣ ва эҷодиёти халқ ба унвони ду манбаъи аслӣ дар шеъри устод Боқӣ Раҳимзода ба таврест, ки ин ду манбаъ ба якдигар идғом шудаанд. Ба таъбири дигар он навъ аз матнҳо ва маъниҳои адабиёти классикӣ ва то ҳадде ҳатто тар-кибҳои сохтории назми суннатӣ дар шеъри устод Боқӣ Раҳимзода ба назар мерасад, ки дар муҳити адабии мардумие, ки шоир аз овони тифлӣ ва мад-расахонӣ ба сар мебурд, ин матнҳо ва маъниҳо ва қолабҳо дар таркиби фарҳанги мардумӣ ҳал шуда, ҳатто аз баъзе осори мазкур вариантҳои халқӣ ба вуҷуд омада буд. Ин хусусияти таъсири адабиёти классикӣ, ки ба даврони мадрасагии шоир рабт до-рад, то охир дар эҷодиёти ӯ боқӣ монда ва нақши асосӣ бозидааст.
Аз назари матлаби фавқ дар эҷодиёти устод Боқӣ Раҳимзода бештар таъсири каломи Мавлоно, Аҳма-ди Ҷомӣ, Ҳофиз ва Бедил мушоҳида мешавад. Яъне шоироне, ки дар муҳити даврони мадрасагии шоир нақши аз ҳама бештарро дошта, шеъри онҳо дар таркиби фарҳанги мардум ҳал шуда буд ва то ҷое бо эҷодиёти гуфтории мардум даромехта буд. Аз ин рӯ дар шеъри устод Раҳимзода, ҳамон тавре ки дар за-бони зиндаи мардуми муҳити ишон буд ва ҳаст, дар канори калимот ва ибороти сода, калимаҳо ва таъбирҳои дар назари аввал бисёр китобӣ, илмии мадрасагӣ, истилоҳоти ақидатӣ, мазҳабӣ ва ирфонӣ ба осонӣ ҷой мегиранд. Зеро воқеан агарчи ин ка-лимаҳову таъбирҳо хеле китобӣ, истилоҳи мад-расагӣ ҳам бошанд, дар фарҳанги мардум ҳал шуда ва барои мардум мафҳум ҳастанд. Масалан:

Корвони зиндагиро пеш мебурдем мо,

Борҳо мо рӯбарӯ гаштем бо хавфу риҷо.

«Хавфу риҷо» (биму умед) матлаби комилан фалсафии мазҳабист, як мавзӯъи фалсафаи ислом аст ва агарчи зоҳиран бисёр китобист, ба воситаи омӯзишҳо ва таълимоти суннатӣ комилан мардумӣ ва барои мардум мафҳум аст ва бино бар ин шоир аз корбурди он ибо намекунад. Ин хусусият дар бештари ашъори шоир, бахусус дар ғазалиёти ӯ ба назар мерасад. Ба гуфти шоир ва муҳаққиқи эронӣ Алиризо Қазва «Ба эътиқоди ман аз насли аввалиҳои ғазали имрӯзи Тоҷикистон, дастпарвардаи таҷрибиёти устод Айнӣ камтар ғазалсарое ба андозаи Боқӣ Раҳимзода наво-варии забонӣ мубтанӣ бар мероси адабӣ доштааст. Ба баёни дигар навовариҳои решадор ва дар бистари суннатҳои адабии ин шоир бисёр қобили тааммул ва тақдир аст. Шояд ин навовариҳо дар чанд ғазал ва радифи тозаи ӯ хулоса шавад ва дар қиёс бо навова-риҳои ғазалсароёни имрӯзи тоҷик талоши ӯ чандон ба чашм наёяд, аммо дар рӯзгоре, ки ба фурми ғазал ҷуз аз ноҳияи чанд шоир чун Турсунзода ва Боқӣ Раҳимзода навоварии ҷиддие мушоҳида намешуд, ҳамин мухтасар навгароӣ худ ғанимате буд, то дар наслҳои баъд ба зуҳури чеҳраҳои матраҳ ва бузурге чун устод Лоиқ ва Бозор Собир ва Мӯъмин Қаноат ва… ин навоварӣ ба самти камол гом бардорад».
Суннат ва навоварӣ дар ҳамаи анвоъи ашъори устод Боқӣ Раҳимзода ҳамроҳи доимии якдигаранд. То ҷое, ки дар ҳеч як шеъри ишон наметавон бо ит-минон гуфт, ки як қолаби аз аввал қарордодӣ то охир ба як дастур риоят шавад. Метавонад ҳар лаҳза дар пайкари шеър дигаргуние ворид гардад. Ҳатто ғай-риинтизор. Бештар ин хусусиятро метавонем дар мусамматот ва таркиббандҳо ва тарҷеъоти шоир, ки шуморашон зиёд аст, мушоҳида намоем. Гоҳе мебинем, ки дар ду банд як байти тарҷеъ омада ва дар банди сеюм тағйир кардааст, гоҳе таркиббанд бо як мисраъи такрор омада ва дар бандҳои баъдӣ он ду мисраъ шуда ва боз дар бандҳои дигар тағйир ёфта-аст. Аз раванди таҳаввули шеъри нав маълум аст, ки мусамматоти навоварона яке аз роҳҳои аслии раси-дан ба арӯзи нав будаст. Ин равандро то арӯзи нав ба равшанӣ дар идомаи эҷодиёти Мӯъмин Қаноат, Лоиқ Шералӣ ва Бозор Собиру Гулрухсор ва шоирони ди-гари баъдӣ метавон мушоҳида кард. Пас, маълум мешавад, ки устод Боқи Раҳимзода ҳам дар ҳамин масир хеле пеш рафтааст. Устод Мӯъмин Қаноат дар сарсухане, ки барои куллиёти устод Боқӣ Раҳимзода навишта ёдоварӣ менамояд, ки ишон ба мо таъкид мекарданд, ки бояд шеъри нав бинависем ва худ ҳам бо ин таъкид маҳдуд нашуда, гоҳ-гоҳ намунаҳои нававарона нишон медоданд ва хеле муваффақ ҳам буданд. Аммо беҳтар медонистанд, ки аз ҳамон сабки сунатии худ убур накунанд.
Таҷрибаҳои навоваронаи устод Боқӣ Раҳимзода бештар дар сурудҳояш амалӣ гардидааст. Бешубҳа ӯ дар даврони худаш беҳтарин сурудҳои тоҷикиро дар мавзӯъҳои ватандӯстӣ, васфи заҳматкашон, муҳабба-ти инсонӣ ва ғайра сурудааст. Таркиби нави қолаби назм ва хусусиёти барҷастаи вазну оҳанг дар ин сурудҳо муваффақияти онҳоро таъмин кардааст. Аз ин қабил метавон аз сурудҳои «Халқи бузургворам», «Дилороӣ, Душанбе», «Тоҷикистонам», «Республикаи ман», «Дар лаби обе», «Гули садбарг», «Нигоҳе», «Фаҳмидамат», «Дигар марав».
Репертуари вазн ва ритми ашъори Боқӣ Раҳимзода бисёр ғанӣ аст. Шояд бештар аз ҳар шоири дигар вазнҳои гуногунро истифода кардааст ва дар ин истифода тақрибан ба иштибоҳе ва сактае роҳ надодааст. Зоҳиран, бештар рӯйи матни сурудҳо кор кардани шоир боиси ин танаввуъи авзон ва қолаби шеър дар эҷодиёти шоир гардидааст. Гоҳе вазнҳои нодире дар ашъор устод Боқӣ Раҳизода ба назар ме-расад, ки назири онро дар дигар ҷо камтар пайдо мешавад. Масалан дар шеъри «Таронаи озодӣ»:

Барқ шӯъла зад, раъд наъра зад, маҳв шуд саҳоб,

Бод шуд вазон, мавҷ шуд дамон, бар шуд офтоб.

Минбаъд дар осори шогирдони ишон намунаи равшани пайравӣ аз вазнҳои бакорбурдаи вай мушоҳида мешавад. Мисол шеъри «Ҳосили умр» (Лоиқ «Баҳор мешавад» ва М. Қаноат «Бародарам») ва «Давоми мо» (М.Қаноат «Обшор», Б.Собир «Антигона», Лоиқ «Ғурури Рустам»), ки дар ин ашъор на танҳо шабоҳати вазну оҳанг, балки таркибҳо ва ибороти мушобеҳро метавон мушоҳида намуд ва ҳамчунин тавре ки худи устод Боқӣ Раҳимзода интизор дошт ва таъкид менамуд, пешрафти ҳунарии насли навини шоирон низ маълум мегардад. Шеъри «Давоми мо» аз чанд ҷиҳат қобили таваҷҷӯҳ ва бознамояндаи вижагиҳои маънавӣ ва шаклии шеъри устод Боқӣ Раҳимзода мебошад. Ин шеър баёнгари пайванди бисёр маънавӣ, отифӣ ва самимонаи шоир бо шеър ва дар маҷмӯъ муҳити фарҳанги суннатӣ ба воситаи Ҳофизи малакутӣ мебошад. Дар аввали ин шеър омадааст: «Ба ёдбуди Ҳазрати Ҳофиз». Ҳамин ибораи «Ҳазрати Ҳофиз» худ дар замони таълифи ин шеър шуҷоати адабиест, ки ба фазли табъи риндонае, ки муҳити адабӣ ҳаққи доштани онро ба ин шоири зарофатгӯ дода буд, муяссар гардидааст. Аммо барои худи шоир ин нишонаи боризи эҳтиром ва тамҷидест, ки нисбат ба Ҳофиз халқу миллати ӯ до-рад. Ин ибораи мардумист. Ин шеър дар вазни ху-шоҳанг ва мӯҳташами музореъи мусаммани ахрабу макфуфи маҳзуф ва мақсур (мафъӯлу, фоилоту, ма-фоӣлу, фоилун ё фоилон) бар мабнои ғазали Ҳофиз, ки мисраи охири он (Сабт аст бар ҷаридаи олам да-воми мо) мебошад, суруда шудааст. Нахустин ва беҳтарин шеърҳои навоваронаи адабиёти навини тоҷик ба ин вазн суруда шуда ва ба гуфти муҳаққиқон ривоҷи дигарбораи ин вазн дар адабиёти мо нишонаи боло рафтани маданияти каломи бадеъ буд. Дар мунтахаби ғазалиёти Ҳофиз беш аз 50 ғазал ба ин вазн мебошад ва ғолибан ин ғазалҳое ҳастанд, ки ҷанбаи ирфонии қавӣ доранд. Дар ин шеър, тавре ки дар шеъри устод Мӯъмин Қаноат бо тазмини мисрае аз Ҳофиз (ки ноз бар фалаку ҳукм бар ситора кунем) мушоҳида мегардад, шоир ба фазо ва муҳити мӯҳта-шам ва мамлу аз ҳиммати волои орифонаи Ҳофиз ворид мегардад ва бо эҳсоси қудрат сухан мегӯяд:

Аз санги хора лаъли нигин кардаам бурун,

Аз умқи баҳр дурру гуҳар баркашидаам.

Аз хусравон гузаштаву дар кӯҳи Бесутун

Эҷоди нақши тешаи Фарҳод дидаам.

Ин навъ баёни ҳиммат ба воситаи қаҳрамони воло ва салобату шукӯҳи сухан минбаъд дар шеъри «Ғурури Рустам»-и устод Лоиқ Шералӣ мушоҳида мешавад:
Ман гардани адовати шайтон шикастаам,
Ман мӯҳраи сиёсати шоҳон шикастаам…
Чунин табъозмоии риндона ва бозарофату самимона бо аслофи бузургвор яке аз рукнҳои маъна-вии ашъори устод Боқӣ Раҳимзода қарор мегирад. Агар арзи ҳиммат ва шуҷоат дар осори он бузургво-рон аз ноҳияи ирфон ва шӯру мастии орифона бошад, пас, шоири муосир гоҳе ба ҷид ва гоҳе бо за-рофат ба мавқеияти волои иҷтимоии худ ва имконо-те, ки гӯё замон дар ихтиёраш қарор дода, ишора мекунад. Беҳтарин намунаи ин навъ сабқати зарофато-мезро дар ғазали шоир бо радифи «як табассум кун» метавон мушоҳида намуд:

Фалакро баҳри лабханди ту таъмири дигар кар-дам,

Қамарро зери поят мегузорам, як табассум кун.

Табассум то ки дар гирди лабат маъво кунад умре

Димор аз рӯзгори ғам барорам, як табассум кун.

Ин ғазал беихтиёр матлаи барҷастаи ғазали Ҳофизро ба ёд меорад:

Биё, то гул барафшонему май дар соғар андозем,

Фалакро сақф бишкофему тарҳе нав дарандозем.

Агар ғам лашкар ангезад, ки хуни ошиқон резад,

Ману соқӣ ба ҳам созему бунёдаш барандозем.

Ва гӯё акнун шоир ба он ормон расида ва «бар мунтаҳои ҳиммати худ комрон» шудааст:

Ба ҳифзи он табассум хасмро аз пой андозам,

Замон додаст ин сон иқтидорам, як табассум кун.

Радифи тоза, таркиби нави ибораороӣ ва эҳсосоти заминӣ имкон медиҳад, ки дар пайкари ғазали клас-сикӣ рӯҳиёти нав эҷод шавад.
Ба ғайр аз ин устод Боқӣ Раҳимзода ғазалҳое низ дорад, аз нигоҳи таркиби таъбирҳо ва тафаккуру эҳсос гӯё комилан дар муҳит ва фазои адабиёти клас-сикӣ (мутассир аз шеъри Бедил) эҷод шуда, мулоҳизаи онҳо дар муҳити воқеии замони шоир ғариб ба назар мерасад. Аз он ҷумла:

Амиқандешаам, з-он гавҳару кон дар бағал дорам,

Муҳаббатпешаам, лаъли Бадахшон дар бағал дорам…

Нигористони шеърам, гулшани эҷоди маъноям,

Баҳористони шавқам, сад дабистон дар бағал дорам…

Фурӯғи анҷуманорои ёрон будаам умре,

Агар донанд, ман шамъи шабистон дар бағал дорам.

Аммо шоир дар дар ин муҳит пойбанд нест, балки гоҳе вориди он мешавад, то табъозмоӣ кунад ва фазои доимии эҷодиёти ӯ ҳамоно фазои рӯзу рӯзгори воқеии ӯст ва бахусус ашъори ғаноии ӯ сухан ва суруди рӯз аст. Ин фосиларо шоир ба воситаи танз ҳам-вор мекунад ва танзгӯии ӯ дар матни шеъри нав гӯё як навъ узри малеҳест, ки фосила гирифтани ӯро бо шеъри мактабӣ ва классикӣ ҷуброн менамояд.
Ашъори ғиноии (лирики) шоир бо вуҷуди зарофат ва назокати эҳсосу авотиф, ҳамеша дорои ҳик-мат ва панду андарз ҳам ҳаст. Ҳатто гоҳе ин дар ашъор дар пардаи танзу зарофат масоили ахлоқӣ ва эстетикиро ба миён гузошта мешавад. Аз ҷумла дар шеъре бо байти:

Илтиҷо дорам, ки мӯятро мабур,

Кокулони мушкбӯятро мабур.

Ва шеъри «Як илтимос» (Илтимос ин ки айнакатро гир) ва чунин мазмунҳо дар таркиби ашъори дигар.
Беш аз ин, дар осори Боқӣ Раҳимзода намунаҳоеро метавон мушоҳида кард, ки ишон ба сароҳат ба арзишҳои фаромӯшшудаи миллӣ ва суннатӣ арҷгузорӣ намуда, аз беэътиноӣ нисбат ба ин ар-зишҳо гила кардааст. Масалан, дар шеъре дар васфи Наврӯзи бостонӣ, ки аз мазмуни шеър пайдост он хе-ле қаблтар аз расмият пайдо кардани ин ҷашни сун-натӣ суруда шудааст, мехонем:

Гули бодом бӯи нози наврӯз,

Гилеми сабза пойандози наврӯз,

Ба роҳат абри найсон дур бипошад,

Ки тундар оварад овози наврӯз…

Агар як сол н-оӣ, даҳр пир аст,

Ба номат сад қасам, дунё ҷазир аст.

Машав ғамгин, агар ҷашнат нагиранд,

Ки номат сархату туғрои шеър аст.

Аммо дар маҷмӯъ метавон гуфт, ки бо вуҷуди як шоири нисбатан суннатгаро будани устод Боқӣ Раҳимзода тақрибан ҳар як шеъри ӯ ҳомили унсурҳои таҷрибаи навоварона аст ва ӯ мисли устод Турсунзода ҳамеша кӯшидааст, ки намуна бидиҳад ва пеш-пеш заминаи шеъри нави тоҷикро фароҳам созад. Албатта, ин кор ҳиммати эҷодӣ мехоҳад. Зеро ҳосили таҷриба кардан ва эҷодиёти худро дастхуши таҷрибаи ҳамешагӣ қарор додан дар батни амр чандон тазмини муваффақиятро ба ҳамроҳ надорад. Танҳо эҳсоси рисолати адабӣ буда, ки метавонист шоирро ба ин кор водорад. Дар матни адабиёти замон мавриди пажӯҳиши муфассал қарор додани навовариҳои воқеии устод Боқӣ Раҳимзода на танҳо барои беҳтар шинохтану шиносондани мақоми эҷодии ишон, балки барои равшан кардани масири тайшудаи таҳаввули назми муосири тоҷик бисёр боаҳаммият мебошад.
Ва дар маҷмӯъ адабиёти даврони шӯравии тоҷик имрӯз мавриди довариҳои нав қарор мегирад, ки ин як амри қонунӣ ва табиист. Ин довариҳо бештар бар мабнои ду ҷанба сурат мегирад: асолати адабӣ, ба-деият ва ҷанбаи ақидатӣ ё идеологӣ. Бо як сухан ади-би даврони шӯравӣ наметавонист ба куллӣ хориҷ аз чаҳорчӯби идеологии замони худ бошад, аммо имрӯз беҳуда аст, агар касе осори онҳоро барои тасдиқи ду-рустии идеологияи ҳокими гузашта васила қарор би-диҳад ё баракс танҳо маҳдуд ба ҳамин идеология до-ниста чун як ҷузъи он комилан инкор намояд. Балки бояд имрӯз арзиши ин осор аз он дидгоҳ ҷустуҷӯ ша-вад, ки онҳо бар тибқи суннатҳои дерини адабиёти оламшумули форсӣ-тоҷикӣ ва адабиёти ҷаҳон дар ҳудуди барои он рӯзгор имконпазир арзишҳои волои маънавӣ ва инсониро ситудаанд, шамъи адаби тоҷик-ро зинда нигоҳ доштаанд, забони адабии тоҷикро ҳифз кардаанд ва беш аз ин намунаҳои ҳунариеро ба вуҷуд овардаанд, ки бешубҳа шеъри асил ба шумор меояд.
Агар аз дидгоҳи гароишӣ ва меҳвари ақидатӣ ба ин нукта таваҷҷӯҳ шавад, ки насли навини адабиёти тоҷик ба кадом ҷанбаи маънавии эҷодиёти пешиниён бештар таваҷҷӯҳ кардааст, бешубҳа ин натиҷа ҳосил мегардад, ки ин нуктаи маънавӣ инсондӯстӣ ва ё гу-манизм будааст. Инсондӯстӣ, гуманизм ҳастаи аслии адабиёти оламгири форсии тоҷикиро ташкил медиҳад ва ҳамин амр боиси он гардид, ки масалан устод Турсунзода мунодии дараҷаи аввали паёмҳои башардӯстонаи низоми шӯравии собиқ дар олами он рӯз шинохта шавад.
Таваҷҷӯҳ ва таъкиди хоси шоирони тоҷик бар моҳи-яти инсонӣ ва башардӯстонаи шахсият ва осори пеш-кисватони ин адабиёт, аз ҷумла устод Боқӣ Раҳимзо-да, на танҳо гувоҳи садоқати онҳо ба ин шахсиятҳо, балки гувоҳи пойбандӣ ва садоқати самимии онҳо бар ин асли маънавии андешаи адаби форсии тоҷикӣ, яъне башардӯстӣ ё гуманизм буд. Шахсияти устод Боқӣ Раҳимзода пас аз даргузашти ишон василае қарор гирифт, ки шоирони тоҷик ин мавзӯъ ва ин маъноро, ки дар умқи рӯҳу равонашон буд, бо ба-ландтарин ва самимонатарин оҳангҳо бисароянд. Ин сурудаҳо дар он рӯзгор як навъ қиёми маънавӣ ҳам буд.
Гуманизм, башардӯстӣ, ҳифзи каромати инсон бе-шубҳа ҳамон меҳвари аслии адабиёти форсии тоҷикӣ аст, ки чун он «шамъи шабафрӯз» бо ҷоннисории пешиниён дар тӯфони ҳаводиси рӯзгори гузашта зинда нигоҳ дошта шуда то имрӯз расидааст ва имрӯз ҳам он нуктаи маънавӣ ва меҳвари ақидатие, ки ваҳдати андешаи адабиёти милии тоҷик ва эътибори онро дар дунёи муосир таъмин мекунад, ҳамин маъност.

На нағмаи ҷонсӯзи ироқӣ монад,

На ҷому на бодаву на соқӣ монад.

Олам ба сад ойини дигар баргардад

В-он кас, ки накӯӣ кард, боқӣ монад.

ЧӢ МЕДОНАД?

ЧӢ МЕДОНАД?

(Халқӣ)

Ошӯби дилу ҷонро ҷонона чӣ медонад?

Шӯри дили дарёро дурдона чӣ медонад?

То шамъи ту Хуршед аст, парвози ту ҷовид аст,

Меъроҷи уқобиро парвона чӣ медонад?

Бар санг задан теша Фарҳод кунад пеша,

Фарҳанги ҷунун Қайсе девона чӣ медонад?

Аз ақл чӣ мепурсӣ ҳоли дили овора,

Ин кохнишин ҳоли бехона чӣ медонад?

Бо хун ки наёмезад май заҳраи мурдоб аст,

Шӯри майи мансурӣ паймона чӣ медонад?

Девон ба лаби тоқу ҳуши ту ба сомона,

Атри гули девонро сомона чӣ медонад?

31.08.2015

Саҳар

Саҳар аз чашми ту оғоз дорад,

Уфуқҳо аз шукӯҳат ноз дорад.

Нишонандам чу оташ дар дили санг,

Хаёлат дар дилам парвоз дорад.

Машав ҳайрон зи оҳи пайҳами ман,

Қазо сад тири беовоз дорад.

Дило, ғофил марав аз тарфи ин боғ,

Ҳамон себе, ки хурдӣ, ғоз дорад.

Кӣ дар гесуи ту ранги ҳано дид?

Ки аз хуни дилам пардоз дорад.

Ҳанӯзаш модари гетӣ назода,

Касе к-ӯ аз ту моро боз дорад

КАБКИ ДАРӢ

КАБКИ ДАРӢ

(Ба илҳом аз акси зебои кабке, ки аз Сурхондарё
дар фазои интернет гузошта буданд ва чун ин байтро дар зераш навиштам, посух омад, ки: “На танҳо ёд дорем, барояш ҷон супорем!”)

Туро аз даштҳо бар кӯҳ ронданд,

Зи куҳ дар коми сад домат кашонданд.

Калоғу каргасу калмурғу калход

Ҳама гаштанд бо ту душмани ҳод.

Навоят дар гулу печиду хун гашт,

Ва хунат чун Сиёваш рехт дар ташт.

Чи таште, ки чу дар хокаш нишонданд,

Зи лола бар ҷаҳон оташ фишонданд.

Ало кабки дарӣ, фарёд дорӣ?

Забони модариро ёд дорӣ?

Чу соқӣ чашми масти маст дорӣ,

Ду абрӯи ба ҳам пайваст дорӣ.

Ҳинои пойи ту дорад шаҳодат,

Шафақ будаст сархайли нажодат.

Саҳархезон ба ту ихлос доранд,

Ба ёдат кӯҳҳоро пос доранд.

Туву оҳуи кӯҳӣ ҳамтаборед,

Ду саргардон зи ёрон ёдгоред.

Ало кабки дарӣ, фарёд дорӣ?

Забони модариро ёд дорӣ?

Ба Файзободу Дашти Кабкрезаш,

Бубинӣ резиши кабку гурезаш.

Ба ёд ояд туро паҳнои таърих,

Ҳумоюнахтареву наҳси Миррих.

Гузар созӣ ба Дашти Ҷонварсӯз,

Ба ёд ояд навоҳои ҷигарсӯз.

Ба ҳар водист аз ту ёдгоре,

Чу солик дар тариқат устуворӣ.

Ало кабки дарӣ фарёд дорӣ?

Забони модариро ёд дорӣ?

Нишоне аз бути Фархор дорӣ,

Чу оҳуи бухорӣ ёр дорӣ.

Туро дар кӯҳи Сурхон дида будам,

Зи аҳволи дилат пурсида будам.

Ту бо алҳони фарғонӣ сурудӣ,

Бидонистам, ҳамон ҳастӣ, ки будӣ.

Басо бигзашт бар он рӯзгорон,

Ба тундӣ мисли тири ҷоншикорон.

Ало, кабки дарӣ, фарёд дорӣ?

Забони модариро ёд дорӣ?

Ту аз санги Бадахшон ранг бурдӣ,

Басо, ки ҷойи гандум санг хурдӣ.

Зи Балхи Бомиён омад паёмат,

Ки гардун тир меборад ба бомат.

Туро бими уқоби тезпар нест,

Зи теғи асри кайҳонат сипар нест.

Навоят лахти хун гардад, аҷаб не,

Ки ғам сад кӯҳу як барги тараб не.

Ало, кабки дарӣ, фарёд дорӣ?

Забони модариро ёд дорӣ?

Туро дар хуни ту оғушт хоҳанд,

Ту ҷони поку аз ту гӯшт хоҳанд.

Дарои рӯзгорон қақбаи туст,

Раҳи ин корвон аз ағбаи туст.

Чу ёд орам зи “кабкони беозор”,1

Манучеҳрӣ падид ояд ба гуфтор.

Ту дар шеъри дарӣ нақши нигинӣ,

Ба сурат, ҳам ба маънӣ дилнишинӣ.

Ало, кабки дарӣ, фарёд дорӣ?

Забони модариро ёд дорӣ?

Агарчи порсову гӯшагирӣ,

Агарчи содаву равшанзамирӣ.

Забони ту забони ошноист,

Навои ту ба лаҳни ориёист,

Агарчи чун бародар бо кабӯтар

Шудастӣ сулҳро пайку паямбар,

Вале ҳамвора чархи ҷангандоз

Туро бар ҷанг водорад ба анбоз.

Ало, кабки дарӣ, фарёд дорӣ?

Забони модариро ёд дорӣ?

Чу бишниданд кабкон ин хитобам,

Садо карданд аз ҳар кӯ ҷавобам.

Зи Балху Кобулу Табрезу Кашмир,

Кӯҳистони Ҳимолиёву Помир.

Ҳироту Зобулистону Сиистон,

Зи Ҳинду Кошғар, паҳнои Олон.

Зи Вахшу аз Ҳисору аз Бадахшон,

Зи Суғду аз Қаротегину Хатлон.

Бухорову Самарқанду зи Хоразм...

Фузунтар з-ончи меояд дар ин назм,

Ки аз Симурғи ваҳдат ёдгорем,

Амонатро ҳамеша пос дорем.

Зиҳӣ, кабки дарӣ, фарёд дорӣ!

Забони модариро ёд дорӣ!

Майи 2015

___________
Ишора ба шеъри Манучеҳрии Домғонӣ: Кабкони беозор, ки бар кӯҳи баланданд,
Бе қаҳқаҳа як бор надидам, ки биханданд...

کبک دری

تورا از دشت ها بر کوه راندند

ز کُه در در کام صد دامت کشاندند

کلاغ و کرگس و کلمرغ و کلخاد

همه گشتند با تو دشمن هاد

نوایت در گلو پیچید و خون گشت

و خونت چون سیاوش ریخت در تشت

چه تشتی که چو در خاکش نشاندند

ز لاله بر جهان آتش فشاندند

الا کبک دری فریاد داری؟

زبان مادری را یاد داری؟

چو ساقی چشم مستِ مست داری

دو ابروی بهم پیوست داری

حنای پای تو دارد شهادت

شفق بودست سرخیل نژادت

سحرخیزان به تو اخلاص دارند

به یادت کوه ها را پاس دارند

تو و آهوی کوهی همتبارید

دو سرگردان ز یاران یادگارید

الا کبک دری فریاد داری؟

زبان مادری را یاد داری؟

به فیض آباد و دشت کبکریزش

ببینی ریزش کبک و گریزش

به یاد آید تو را پهنای تاریخ

همایون اختری و نحس مریخ

گذر سازی به دشت جانورسوز

به یاد آید نواهای جگرسوز

به هر وادیست از تو یادگاری

چو سالک در طریقت استواری

الا کبک دری فریاد داری؟

زبان مادری را یاد داری؟

نشانی از بُت فرخار داری

چو آهوی بخاری یار داری

تورا در کوه سُرخان دیده بودم

ز احوال دلت پرسیده بودم

تو با الحان فرغانی سرودی

بدانستم همان هستی که بودی

بسی بگذشت بر آن روزگاران

به تندی مثل تیر جان شکاران

الا کبک دری فریاد داری؟

زبان مادری را یاد داری؟

تو از سنگ بدخشان رنگ بردی

بسا که جای گندم سنگ خوردی

ز بلخ بامیان آمد پیامت

که گردون تیر می بارد به بامت

تو را بیم عقاب تیز پر نیست

ز تیغ عصر کیهانت سپر نیست

نوایت لخت خون گردد عجب نی

که غم صد کوه و یک برگ طرب نی.

الا کبک دری فریاد داری؟

زبان مادری را یاد داری؟

تورا در خون خود آغُشت خوهند

تو جان پاک و از تو گوشت خواهند

درای روزگاران ققبۀ توست

رهِ این کاروان از اقبۀ توست

چو یاد آرم ز "کبکان بی آزار"1

منوچهری پدید آید به گفتار

تو در شعر دری نقش نگینی

به صورت هم به معنی دلنشینی

الا کبک دری فریاد داری؟

زبان مادری را یاد داری؟

اگرچه پارسا و گوشه گیری

اگرچه ساده و روشن ضمیری

زبان تو زبان آشنایست

نوای تو به لحن آریا یست

اگرچه چون برادر با کبوتر

شدستی صلح را پیک و پیمبر

ولی همواره چرخ جنگ انداز

تورا بر جنگ وادارد به انباز

الا کبک دری فریاد داری؟

زبان مادری را یاد داری؟

چو بشنیدند کبکان این خطابم

صدا کردند از هر کو جوابم

ز بلخ و کابل و تبریز و کشمیر

کوهستان همالیا و پامیر

هرات و زابلستان و سیستان

ز هند و کاشغر، پهنای آلان

ز وخش و از حصار و از بدخشان

ز سغد و از قراتیگین و ختلان

بخارا و سمرقند و ز خوارزم...

فزون تر زان چه می آید در این نظم

که که از سیمرغ وحدت یادگاریم

امانت را همیشه پاس داریم

زهی کبک دری فریاد داری!

زبان مادری را یاد داری!

________
1 اشاره به شعر منوچهری دامغانی: کبکان بی آزار که بر کوه بلندند
بی قهقهه یک بار ندیدم که بخندند...
2-3 دشت کبک ریز و جانور سوز – نام موضیع هایی در تاجیکستان.

اردبهشت 2015