Бобоҷон Ғафуров

САДОИ ШАРҚ – 2014 - №12 РАВОБИТИ АДАБӢ ВА ФАРҲАНГӢ

Ба қарибӣ дар фазои маҷозӣ (интернет) мусоҳибае аз зиндаёд академик Бобоҷон Ғафуров бо хабарнигори Эронӣ Сируси Алинажод бознашр гардид, ки асли он беш аз сӣ сол пештар дар матбуоти Эрон ба табъ расидааст. Бояд ёдовар гардид, ки мусоҳибаи мазкур ба бисёре аз масъалаҳои вобаста ба робитаҳои адабию фарҳангӣ бо кишварҳои ҳамзабон ва роҳҳою заминаҳои пешбурду густариши ин ҳамкориҳо равшанӣ меандозад. Агарчи дар баъзе аз ин заминаҳо пешрафтҳои беқиёс нисбат ба замони анҷоми ин мусоҳиба ба вуҷуд омада, дар хеле аз масъалаҳо ҳанӯз баҳсҳое вуҷуд дорад, ки ин мусоҳиба метавонад посухгӯи онҳо бошад. Ҳамчунин ба ин восита хонандаи гиромӣ боз як бори дигар ба ҷойгоҳи мумтози Тоҷикистон дар ҳифзу пешбурди фарҳанги муштараки мо ва нашру густариши он дар ҳудуди Иттиҳоди Шуравии собиқ ва хориҷ аз он пай хоҳад бурд, ки бо касби истиқлолият имкониятҳои кишвари мо дар ин замина ба маротиб бештар гардидааст. Бо ин мулоҳизаҳо манзур кардани ин мусоҳибаи воқеан таърихӣ ба хонандагони “Садои Шарқ” лозим дониста шуд.

МУСОҲИБАИ АКАДЕМИК БОБОҶОН ҒАФУРОВ БО СИРУСИ АЛИНАЖОД

Ин мусоҳиба сӣ солу анде пеш анҷом шудааст. Замоне ки Бобоҷон Ғафуров, сиёсатмадор ва донишвари тоҷик (1909-1977) барои нахустину охирин бор ба Эрон омад. Он замон ӯ 64 сола буд ва ду се сол баъд шунидам, ки гӯё дар худи Тоҷикистон даргузашт.
Бо он ки форсиро хеле хуб суҳбат мекард, аммо мусоҳиба бо кӯмаки мутарҷим, устод дуктур Иноятуллоҳ Ризо, ки мизбонии ӯро дар Теҳрон ба уҳда дошт, анҷом гирифт. Ин бад-он ҷиҳат буд, ки Бобоҷон Ғафуров бо таваҷҷуҳ ба тафовути лаҳҷаҳо ва ҳамчунин солҳо дурӣ аз Тоҷикистон фикр мекард мумкин аст дар баёни посухҳо ба форсӣ салосат ва равонии лозимро натавонад ба кор гирад. Русиро равонтар аз форсӣ суҳбат мекард.
Дар он замон ӯ бист соле мешуд, ки муқими Маскав буд ва раёсати Институи ховаршиносии Маскавро ба уҳда дошт. Бо вуҷуди ин мегуфт ҳаргиз натавонистааст забони форсиро канор бигзорад – “фаромуш кардани форсӣ мумкин нест”.
Ман бо вуҷуди ин ки дар он замон ҳанӯз хеле ҷавон будам, вале ба хотири алоиқам бисёре аз эроншиносонро аз русӣ то Омрикоӣ дида будам, бо онҳо ҳамсуҳбат ва ҳамсафар шуда будам, мусоҳиба карда будам, аммо пас аз дидани Ғафуров донистам, ки дар байни эроншиносон марде ба донишу пухтагии ӯ надидаам. Шояд ҳам дар тамоми умр марде ба қомати ӯ дар фазлу дониш камтар дида бошам.
Тоза нишаста будам ва ҳануз мусоҳиба оғоз нашуда буд, ки гуфт: “Ман якчанд сухан мегӯям, баъд...” Фикр кардам мехоҳад ҷуз мусоҳиба як чизи фармоишӣ ҳам аз ӯ чоп шавад. Пеш аз он ки мувофиқатамро эълом кунам, хондани матнеро, ки бар ёддоштҳои ҷайбӣ нигошта буд, оғоз кард. Ман бо пешдоварӣ нахуст ба ӯ гӯш насупурдам, аммо чанд сатре нахонда буд, ки лаҳни калом ва самимияти суханаш маро гирифт. Вожаҳоро чунон шавқомез адо мекард, ки ангор як эронии солҳо дурмонда аз ватан дорад чизе дар бораи сарзамини худ мегӯяд. Ёди Иброҳимбег1 уфтодам ҳангоме ки (дар) сафарномааш ба он ҷо мерасад, ки аз марзи Русия вориди Эрон мешавад. Вақте тамом шуд мисли ин ки фикри аввали маро хонда бошад, гуфт: “Фикр накунӣ... Ман воқеан эҳсосамро баён кардам”. Ман аз бадгумонии худ шармсор шудам. Гуфтам ёддоштҳоятонро бидиҳед, бубинам. Гуфт “хондан наметавонед шумо инро” ва дар ҷайбаш гузошт. Он ёддоштҳо нишон медод, ҳамон гуна, ки ёди тоҷикон ва сарзаминашон ҷони моро аз шавқ бармеоварад, вуҷуди ӯ аз шавқи Эрон моломол буд.
“Агарчи ман бори аввал аст, ки қадам ба сарзамини Эрон ниҳодам, бо вуҷуди ин мисли ин ки ман чандин дафъа ин ҷо будаам. Чунки аз китобҳо, аз лаҳҷаҳо ва аз ҳар навъ тасвирҳо ман Эронро мисли ин ки пеши чашми худ мебинам ва хушбахтона ман ҳоло ҳақиқатан пеши чашми худ мебинам. Ду се рӯз зиёда нест, ки ман дар Эрон ҳастам, аммо ман меҳмоннавозӣ ва дӯстиву ҳамкории донишмандони Эронро ҳис кардам. Дар Эрон як зарбулмасали машҳур аст: Дӯстӣ бо мардуми доно накуст. Ин ки дуруст аст, ба ғайр аз ин сарзамини Эрон аз ҳар тараф қашанг аст. Ин кӯҳҳои баланду боазамат, ин офтоби дурахшон, ин обу ҳавои соф одамро хушҳол мекунад. Ин замини самараноки Эрон бо дастҳои мардуми доно ва коркунони Эрон натиҷаҳои хуб медиҳад. Дар ин айём дар Эрон дигаргуниҳои бузург мешавад. Тамоми дунё медонад, ки адабиёти қадими Эрон ба тамоми дунё хидмат кардааст. Ба фикри ман адабиёти форсӣ фарҳанги ҷаҳонро ғанӣ кардааст. Устураҳои дурахшони дараҷаи аввал ва шоироне мисли Рӯдакӣ, Хайём, Саъдӣ, Ҳофиз ва Фирдавсии кабир бо нури худ роҳи дӯстиро нишон додаанд ва нишон медиҳанд. Масалан, суханони ҷовиди Фирдавсӣ, ки гуфтааст:
Тавоно бувад, ҳар ки доно бувад,
Зи дониш дили пир барно бувад.
Ин каламот андешаҳои бузурги шоирон ва мардуми наҷиби Эронро нишон медиҳад. Барои ҳар кас дидани сарзамине, ки шоироне мисли Фирдавсӣ додааст, хушбахтии бузурге мебошад. Бояд самимона арз кунам, ки мардуми Шӯравӣ ба Эрон на ба унвони хориҷӣ ворид мешаванд, мисли ҳамсояе ба хонаи дӯстони худ меҳмон меоянд. Дӯстӣ байни Эрон ва Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравӣ таърифи (бояд таърихи бошад) дуру дарозе дорад ва фоидаи бузурге барои ҳарду мамлакат бахшидааст. Шакке нест, ки бо кӯшиши ҳарду тараф муносиботи Эрон ва Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравӣ рӯз ба рӯз мустаҳкамтар ва самарбахштар хоҳад шуд.”
Нуктае, ки лозим аст дар бозхони он мусоҳиба бинависам, ин аст, ки Бобоҷон Ғафуров ба даъвати Фараҳ Паҳлавӣ ба Эрон сафар карда буд. Дар он мусоҳиба ҳам аз ман хоста, ки маротиби ташаккуру қадрдонии ӯро аз “шаҳбонуи Эрон” бобати ин даъват дарҷ кунам, аммо ман ба асоси афкори он замон аз навиштани он иборот дар мусоҳиба худдорӣ кардам. Дар дидори баъдӣ аз интишори мусоҳибааш ташаккур кард, вале зимни он аз ман гила карда, ки чаро ташаккури ӯро аз шаҳбонуи Эрон чоп накардаам. Ман ки ҷавобе надоштам ва зимнан бо каллахаробиҳои (маҳдудияти фикрии) он замон бо навиштани чунон чизе мувофиқ набудам, чиҳое гуфтам, ки рабте ба қазия надошт ва бештар мушти маро назди ӯ во (музтар) мекард. Имрӯз аммо фикр мекунам ҳар кас кори нек кард, бояд навишту гуфт ва бар он таъкид кард ва ҳамвора бояд қадри корҳои некро аз ҳар кас ки сар зада бошад, донист. Даъват аз Бобоҷон Ғафуров кори арзандае буд. Ҳама чизро набояд аз зовияи сиёсат нигарист. Кишвар муҳимтар аз сиёсат аст.
Ва саранҷом он ки чанд сол пеш бо пруфисур Раҳими Мусулмониёни Қубодиёнӣ, аз рушанфикрони дараҷаи аввали Тоҷик, ки акнун дар Теҳрон зиндагӣ мекунад ва мо Эрониён ифтихори мизбонии ӯро дорем, мусоҳибае кардам, ки дар маҷаллаи “Паёми имрӯз” чоп шуд. Аз он пас ошноии мо ба дӯстӣ бадал шуд ва гоҳ-гоҳ дар дафтари маҷалла дидор мекардем. Як рӯз суҳбати Бобоҷон Ғафуров пеш омад. Гуфтам, ки ӯро дида будам ва бо ӯ мусоҳибае дорам. Бисёр иштиёқ нишон дод, ки нусхае аз онро дошта бошад. Аз асли он фақат як нусха доштам, ки наметавонистам тақдимаш кунам, вале дар дидори баъдӣ футукупии онро ба ишон додам. Намедонам бо он чи кард, аммо гӯё ба навъе онро дар Тоҷикистон интишор дода бошад. Шунидам дар китоби тозаи устод Муҳаммадҷон Шакурӣ, донишвари тоҷик, ба ин мусоҳиба ишора рафтааст. Фикр кардам чи беҳтар, ки ин гуфтугӯи камёб бо интишори муҷаддад дар ин сафаҳот дар ихтиёри тамоми касоне қарор гирад, ки ба сарнавишти форсӣ дар он сӯи Ҷайҳун меандешанд.
Сируси Алинажод

Алинажод: Нахуст мехостам аз вуҷуҳи иртибот ва ихтилофи форсии Эрон ва Тоҷикистон бароям бигӯед.

Ғафуров: Тоҷикҳо забони форсиро ба шакли асилтаре нигоҳ доштаанд. Чунон ки камтар омехтагӣ пайдо кард бо забони арабӣ, ки дар Эрон нуфуз ёфт. Албатта дар ин замина бояд гуфт, ки ин танҳо тафовутест, ки байни забони тоҷикӣ бо забони эронӣ вуҷуд дорад. Дар забони тоҷикӣ таъсиру нуфузи забони туркӣ мушоҳида мешавад. Далел он аст, ки тоҷикҳо ҳамвора дар муҳосираи туркон мезистаанд. Аз он ҷо ки Тоҷикистон дар давраҳои мутамодӣ таҳти таъсири Русияи тазорӣ (цезорӣ, шоҳӣ) буд, дар натиҷа забони русӣ ҳам дар Тоҷикистон таъсиру нуфуз пайдо кард. Ин вазъ то сароғози инқилоби уктабр ва пайдоии ҳокимияти Шӯравӣ дар Русия идома дошт.
Албатта, бояд гуфт, ки фарҳанги Ғарб ҳам аз тариқи Русия ба Тоҷикистон роҳ ёфтааст. Ҳамон гуна ки дар Эрон дар садаҳои ахир забонҳои урупоӣ аз тариқи таъсири фарҳанги урупоӣ роҳ ёфтанд, бавижа аз тариқи забони фаронса. Дар Тоҷикистон ҳам бисёре аз вожаҳои байналмилалӣ аз роҳи забони русӣ ворид шуданд. Мисли кунгра, ки шумо аз забони фаронса гирифтаед ва ба ин шакл талаффуз мекунед, вале мо чун аз забони русӣ гирифтаем, “кангрес” мегӯем. Ё ҳавопайморо, ки мо надорем ва аз забони русӣ гирифтаем, “самалют” мегӯем. Албатта, бояд гуфт, ки ҳеч айбе дар ин нест. Ман ҳеч чизи баде дар ин намебинам. Ин вожаҳо, ки ҳамроҳи илму санъату иқтисод аз забони русӣ дар забони тоҷикӣ ва аз тариқи Урупо дар забони форсӣ нуфуз кардаанд, ин забонҳоро ғанитар кардаанд.

Алинажод: Оё беҳтар нест, ки мо вожаҳоро аз якдигар ҳам бигирем? Чи басо мумкин аст вожаҳое, ки дар Эрон ва Тоҷикистон сохта шудааст, мову шуморо аз бисёре вожаҳои бегона бениёз мекунад.

Ғафуров: Албатта, мо бояд барои наздик кардани ин ду забон бикӯшем. Ё беҳтар бигӯем, забони мо якест, мунтаҳо тарзи талаффуз мутафовит аст. Вале бояд инро ҳам дар назар гирифт, ки дар забони мо вожаҳое ҳастанд, ки наметавон онҳоро аз даруни забон берун андохт. Бисёре аз вожаҳое, ки мо гирифтаем ва шумо гирифтаед дигар гузарномаи эронӣ ва тоҷикӣ гирифтаанд. Беҳтар он аст, ки кӯшиш кунем, то фарҳанги бузурге аз вожаҳои форсӣ ва тоҷикӣ фароҳам ояд. Чунин фарҳанге ҳам ба эрониён, ҳам ба тоҷикон ва ҳам ба афғонҳо кӯмак хоҳад кард. Бавижа ба форсизабонони Афғонистон. Барои он ки онҳо дар вазъи бисёр баде қарор гирифтаанд. На ба ин тараф тамоюл пайдо кардаанд, на ба он тараф. Як чизи байнобайн шудаанд. Фармуш накунем, ки навиштани чунин фарҳанге мусталзими (ниёзманди) кӯшиши илмии фавқулода аст.

Алинажод: Гуфтед, айбе дар ин намебинед, ки вожаҳо аз забони русӣ вориди забони тоҷикӣ ва аз урупоӣ вориди форсӣ шаванд, вале ин бегонаҳо доранд чунон зиёд мешаванд, ки асолати забони моро хадшадор (захмин) мекунанд. Дуруст мисли сагвош. Мутаассифона номи илмии он алафи ҳарзро намедонам, ки чунон дар мазраъаҳо худро мегустаронад, ки асли маҳсул аз даст меравад.

Ғафуров: Ба назари ман истифода накардан аз вожаҳои хориҷӣ амалест ғайримаъқул ва нодуруст. Чун ба ҳар тақдир дар пешрафти забон таъсир дорад. Аммо дар айни ҳол бояд гуфт, ки ин зиёне ҳам дорад ва он ин аст, ки афзоиши бемаънои вожаҳои бегона сабаб мешавад, ки мардум забони худро бо каламоти ғайрилозим олуда кунанд. Ба ҳамин далел ба назари ман ҳам дар Эрон, ҳам дар Афғонистон ва ҳам дар Тоҷикистон бояд ҳамеша камисюнҳои хосси вожашиносӣ вуҷуд дошта бошанд, ки доиман мутолиа кунанд, ки кадом вожаро бояд ба ҳамон шакле, ки ҳаст бипазирем ва кадом вожаро бояд дур бияндозему вожаи асили худро баргузинем. Ин ҳатман коре зарурист ва ҳарҷу марҷ дар ин масъала ҷуз зиён чизе ба бор нахоҳад овард.

Алинажод: Бо юрише, ки забонҳои урупоӣ овардаанд, бавижа аз он рӯ ки Урупо аз лиҳози илмиву санъатӣ пешрафта асту мо ҳанӯз на, ба назари Шумо ояндаи форсӣ чи хоҳад шуд? Оё метавонад ба унвони як забони ғанӣ ва саршор ҳамчунон барои қарнҳо зинда бимонад?

Ғафуров: Ман муътақидам, ки вуруди вожаҳо ҳеч василаи харобтар кардани забони мо нахоҳад буд. Забони форсӣ аз ин осебе нахоҳад дид. Хатар аз ҷои дигарест. Забони форсӣ аз пазириши вожаҳои нозарур осеб хоҳад дид. Хатари дигаре ҳам вуҷуд дорад. Масалан, мебинем дар Эрон афроде ҳастанд, ки саъй мекунанд камтар форсӣ суҳбат кунанд ва таъаммуд доранд (қасдан мехоҳанд), ки ба забони англисӣ ё фаронса суҳбат кунанд.

Алинажод: Бибахшед, ман ҳамин ҷо мехоҳам ба таври муътариза бипурсам, ки дар Тоҷикистон чи тур?

Ғафуров: Дар Тоҷикистон ҳам ин тур буд, вале мо бо он мубориза кардем ва алъон тағйироти васеъе дар ин замина ҳосил шудааст. Барои зинда нигоҳ доштани тоҷикӣ мо аз забони форсӣ истифода мекунем. Дар донишкадаҳо таҳсили забони форсӣ иҷборӣ шудааст. Дар дабиристонҳо ҳам донишомӯзон форсӣ мехонанд.2

Алинажод: Хуб, доштед дар бораи хатарҳое, ки мутаваҷҷеҳи забони форсист баҳс мекардед.

Ғафуров: Хатари бузурги дигаре ҳам ҳаст, ки бояд ёдовар шавам. Дар Ҳинду Покистон дар гузашта шумори бисёре аз мардум ба форсӣ сухан мегуфтанд, вале ҳамвора таъдоди форсизабонон каму камтар мешавад ва ин хатари бузургест. Акнун танҳо насли гузашта каму беш ба забони форсӣ суҳбат мекунад ва наслҳои тоза нисбат ба ин забон бегонаанд. Масалан, ман ёд дорам панҷоҳ сол пеш мардуми Кашмир ҳама ба забони форсӣ суҳбат мекарданд, аммо ҳоло дигар касоне, ки ба форсӣ сухан мегӯянд, андаканд. Дар гузашта Дар Афғонистон ҳам нисбат ба Тоҷикистон (бояд тоҷикон бошад) ва форсизабонон равише эъмол мешуд, ки хушоянд набуд. Забони форсӣ рафта рафта маҳдуд мешуд ва ин маҳдуд кардан ба таври маснуъӣ ва аз рӯи амд (қасдан) анҷом мегирифт, вале хушбахтона давлати кунунӣ ба раҳбарии сардор Муҳаммад Довудхон роҳи тозае пеш гирифтааст ва дубора роҳро барои забони форсӣ ҳамвор кардааст.3
Ду сол пеш ҳангоме ки ман дар Ҳинду Покистон будам ба равиши онҳо дар баробари забони форсӣ эътироз кардам ва онҳо ваъдаи ҷиддӣ доданд, ки дар пешрафти забони форсӣ ва тадриси он ва васеътар карданаш кӯшиш хоҳанд кард. Ман медонам ки Индиро Гонди нахуствазири Ҳинд ба тадриси забони форсӣ ва ишоъаи (густариши) он дар Ҳинд бисёр алоқаманд аст. Донишкадаҳо ва курсиҳое (кафедраҳо) дар Ҳинд ҳаст, ки ба тадриси забону адабиёти форсӣ ихтисос доранд. Дар ин замина аз кӯшишҳое, ки барои баргузории солрӯзи Амир Хусрави Деҳлавӣ дар Ҳинд анҷом мегирад, ҳам бояд ёд кард.

Алинажод: Ба назари Шумо иллати ин ки таъдоди форсизабонон пайваста каму камтар мешаванд ин нест, ки даври миллатҳои форсизабон деворҳое кашида шудааст ва ин миллатҳо аз ҳам комилан ҷудо шудаанд. Чунон ки мардуми мо бо тоҷикҳову афғонҳову кашмириҳо, ҳамин тур мадуми он навоҳӣ бо эрониён наметавонанд рафтуомади густарда дошта бошанд?

Ғафуров: Ман бояд мутазаккир шавам, ки дар солҳои охир байни донишмандони Эрону Тоҷикистон равобите ба вуҷуд омадааст. Ҳамин тур донишмандони Тоҷикистон кӯшишҳое дар ҷиҳати наздик шудан ва иртибот бо Афғонистону Эрон нишон медиҳанд. Масалан, ман дар ҳамин сафаре, ки ба Эрон омадаам, дастандаркори музокира барои ташкили конфронсе дар бораи забони форсӣ ҳастам. Мо тоҷикҳо наметавонем аз адабиёти форсӣ дар миқёси ҷаҳонӣ барканор бимонем. Бояд ҳамаи инҳоро бо якдигар муттаҳид кард. Ҳарчи робита ва бархурди донишмандон дар байни мо дар миқёси ҷаҳонӣ зиёдтар шавад, ҳам Эрон ва ҳам Тоҷикистон аз ин робита (бештар) баҳра хоҳанд гирифт.

Алинажод: Ростӣ чаро форсии Тоҷикистон бо форсии Эрон ин ҳама фосила гирифтааст? Бешак, мо дар гузашта, масалан, дар давраи Байҳақӣ, ин ҳама аз ҳам ҷудо набудаем, ки ҳарфҳои якдигарро ба сахтӣ бифаҳмем.

Ғафуров: Навоҳии мухталифи Эрон ҳамеша лаҳҷаҳои мутофовите доштаанд. Аммо вазъи Тоҷикистон дар қадим бисёр душвортар аз вазъи дигар навоҳии Эрон будааст. Барои он ки дар садаҳои миёна хонот ва хоқоноти бисёре дар ин навоҳӣ ба вуҷуд омада буданд. Чун хоноти Бухоро ва хоқоноти Хуганд (Хуҷанд)4 ва Хива ва дигар... Инҳо ҳар кадом дар заминаи робитаи Тоҷикистон (манзур тоҷикон бояд бошад) бо дигар навоҳии Эрон мушкилоте падид меоварданд. Дар натиҷа инҳо тавонистанд таъсири худро каму беш бар мо бигзоранд ва сабаб шуданд Тоҷикистон, ки то ҳудуде худ падидоварандаи адабиёти клосики Эрон буд, аз ин адабиёт дур бимонад.
Ин дурӣ сабаби ҷудоии фарҳангӣ ва забонӣ ҳам шуд. Аммо бо вуҷуди ин ки мумкин аст вожаҳое, ки мо ба кор мебарем, барои дигаре номаънус (ноошно) ҷилва кунанд, дар ҳақиқат решаҳои эронӣ дорад, ки дархури шинохтан аст ва мо бояд аз лиҳози гӯиш якдигарро беҳтар бишиносем. Фарҳанги Тоҷикистон ва Эрон дорои решаи бузурги воҳидест. Фақат шохаҳои ҷудогона дорад. Ба ҳамин далел вақте касе аз тоҷикон ба сарзамини шумо меояд, бешак, худро дар хона ва муҳити хеш эҳсос мекунад. Ман дар оғози суҳбатам воқеан эҳсоси худро баён кардам. Ҳангоме ки ба Эрон омадам, биттабъ худро дар сарзамини наздике ёфтам.

Алинажод: Сусиёлисм мегӯяд бигзоред фарҳанг ва адабиёти миллатҳое, ки дар дохили мамлакате зиндагӣ мекунанд, шукуфо гардад. Ҳатто миллатҳое, ки дар масири торих ақабуфтодаанд ва дар фазои ситаму истисмор дучори хафақон шудаанд. Бо таваҷҷуҳ ба ин эътиқод забону адабиёти Тоҷикистон пас аз инқилоб чи таҳаввулоте ба худ дидааст?

Ғафуров: То замоне ки ҳануз Ҷумҳурии Тоҷикистон падид наёмада буд, сухан аз миллияти тоҷик гуфтан кори душворе буд. Пас аз таъсиси Ҷумҳурии Тоҷикистон мардуми ин ноҳия (сарзамин) андак андак худро тоҷик эълом карданд ва аз ин роҳ бештар муттаҳид шуданд.5 Ин иттиҳод, ба истилоҳи форсизабонон Осиёи Миёна, сабаб шудааст, ки имрӯза Тоҷикистон ба як маркази иттиҳоди забонӣ ва фарҳангӣ бадал шавад. Ин вазифа, чун вазифаи хеле бузургест, табъан мусталзими (ниёзманди) кӯшиши фавқулодаест. Ин худ масъалаи бузургеро дар баробари мо қарор медиҳад ва он ин аст, ки адабиёти мо ҳарчи бештар бояд кӯшиш кунад, ки ба мардум ва забони мардум наздик шавад. Забони адабии мо дар ин ҷиҳат бояд ҳаракат кунад ва дуруст, ки дар Тоҷикистон инак таъдоди зиёде забоншинос, донишманд ва адиб тарбият шудаанд, вале ҳама кӯшишҳо дар ҳоли ҳозир дар ин нуқта мутамаркиз шудааст, ки забони адабии мо бо забони омма мунтабиқ шавад. Чаро? Барои он ки ин адабиёт аз даруни мардум берун омада ва мутааллиқ ба онҳост ва бояд барои онҳо мафҳум бошад. Мутаассифона ҷараёнҳое мушоҳида мешавад, ки саъй мекунанд забони адабиро аз забони мардум дур нигаҳ доранд. Ин ҷараён ба вижа дар Эрон зиёд мушоҳида мешавад.

Алинажод: Чи ҷараёнҳое?

Ғафуров: Душворнависӣ, навиштан ба шеваи клосик ва ба шеваҳои дур аз забони мардум. Дар заминаи адабиёти клосик набояд фаромуш кард, ки мо ниёзманди адабиёти клосик ҳастем. Ин як ҷузъи лоятаҷазои (ҷудоинопазири) вуҷуди мост. Бояд аз адабиёти клосики худ истифода кунем, вале гоҳ мебинем ин истифода шакли меконик ба худ мегирад. Бо тааққул ва тафаккур омехта нест. Ин албатта музир аст. Мо дар адабиёти клосик вожаҳое бисёре дорем, ки ҷудо бояд аз онҳо истифода кунем, вале ҳастанд вожаҳое, ки ба тадриҷ ҷои худро ба вожаҳои тозае додаанд, аз миён рафтаанду мурдаанд. Мо дар нигаҳдошти ин вожаҳо, ки худи ҷомеа онҳоро дур рехтааст, набояд таассуби кӯдакона ба харҷ диҳем. Бино бар ин истифода аз адабиёти клосики мо лозим аст, вале бояд шакли маъқул дошта бошад, на шакли меконикӣ (механикӣ).

Алинажод: Мебахшед, ба истилоҳ ҳарф туи ҳарф омад. Шумо доштед дар бораи таҳаввулоте, ки забону адабиёти тоҷик пас аз инқилоби 1917 ба худ дид, мегуфтед.

Ғафуров: Адабиёт ҳамеша барои мардуми босавод қобили истифода аст. Дар Шӯравӣ бесаводӣ лағв шудааст. Мардум ҳама босавод шудаанд ва рӯз ба рӯз бештар ба фаро гирифтани адаб машғул мешаванд. Мисли дигар навоҳии Шӯравӣ ин таҳаввули фарҳангӣ ба он ҷо анҷомидааст, ки имрӯза тоҷикҳо ба адабиёти худ воқеан наздик шудаанд. Дар гузашта касоне, ки дар Тоҷикистон “Шоҳнома” и Фирдавсиро мехонданд, аз ҳазор нафар бештар набуданд ва шеърҳои Фирдавсӣ ағлаб аз тариқи наққолӣ ироа мешуд, вале дар солҳои ахир мардум анбӯҳ-анбӯҳ ба адабиёти клосики худ рӯй овардаанд. Ҳамчунин дар гузашта тоҷикон фақат чанд шоир: Фирдавсӣ, Саъдӣ, Ҳофиз ва Амир Алишери Навоиро мешинохтанд. Дар Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравӣ на танҳо адабиёти клосикро ба забони форсӣ, ки бештари онҳоро ба забони худ мутолиа мекунанд. Борҳо “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ва осори Саъдӣ, бавижа “Гулистон” ва девони Ҳофиз ва рубоиёти Хайём ба русӣ тарҷума шудааст. Тозагӣ китобе аз ашъори Фирдавсӣ ба забони русӣ тарҷума шуда ва ман муқаддимае бар он навиштаам, ки 250 ҳазор нусха аз он мунташир шудааст. Ин тирож худ нишонаи он аст, ки мардуми Шӯравӣ дар чи миқёсе аз адабиёти клосики Эрон истифода мекунанд. Як мисоли дигар: Амир Хусрави Деҳлавиро таъдоди андаке дар Шӯравӣ мешинохтанд, вале имрӯза ба унвони яке аз машҳуртарин шоирони порсигӯ дар Тоҷикистон ва дигар навоҳии Шӯравӣ шинохта шудааст ва мардум бо осори ӯ ошноӣ доранд.

Алинажод: Дар бораи “Шоҳнома” гуфтед ва суоле дар бораи корҳое, ки рӯи “Шоҳнома” мешавад, бароям пеш омад. Се сол пеш Рустам Алиюф (эроншиноси Шӯравӣ) ба ман гуфт, ки шӯравиҳо машғули фароҳам сохтани як вожаномаи “Шоҳнома” ҳастанд. Шумо медонед кори ин вожанома ба куҷо кашидааст?

Ғафуров: Дар ин замина кори бисёре шуда ва лозим аст бишавад. На танҳо насли кунунӣ, балки наслҳои оянда бояд рӯи “Шоҳнома” кор кунанд. Ин китоби азимест, ки металабад наслҳои мутааддид рӯи он ба кори илмӣ бипардозанд ва барои ҳама замонҳо имкони кор рӯи “Шоҳнома” ҳаст. Аммо дар бораи худи “Шоҳнома” дар гузашта Институи ховаршиносӣ ба интишори матни мунаққаъ ва интиҷодии он пардохт, ки дар 9 ҷилд интишор ёфт. Вале ин матн дорои норасоиҳо ва нақоисе буд ва чунин чизе табиист. Ба ҳамин далел акнун дар садад баромадаем бо кӯмаки донишмандони эронӣ матни тозаеро, ки норасоиҳои камтаре дошта бошад, Дар Эрон мунташир кунем. Табъан ҳар нусхаи танқеҳӣ беҳтар аз нусхаи пешин аст ва саъй бар он аст, ки дар ояндаи наздик ин корро ба поён бибарем.
Аммо дар бораи вожанома, марҳум Абдулҳусайни Нӯшин вожаномае барои “Шоҳнома” фароҳам оварда буд, ки дар Эрон ба ҳиммати Бунёди фарҳанг интишор ёфтааст. Вале ин вожанома кофӣ ва комил нест. Донишмандони Шӯравӣ дар сададанд вожаномаи бисёр бузургу комиле аз “Шоҳнома” таҳия кунанд. Ҳамакнун дар замина кор идома дорад ва ин кор ҳам бояд бо кӯмаки донишмандони эронӣ анҷом шавад. Мо фикр мекунем, ки ин кори пурзаҳмат дастикам шаш то ҳафт соли дигар вақт лозим дорад.

Алинажод: Шояд нахустин вазифаи касоне, ки дар заминаи адабиёти клосик кор мекунанд, ин бошад, ки як матни покиза ва асил, як матни тасҳеҳшудаву дуруст аз осор ба даст диҳанд. Аммо ин ба худии худ ҳадаф наметавонад бошад. Ҳадаф бояд ин бошад. Ки пас аз таҳияи матни дуруст ба арзёбии асар биншинем ва чанду чуни онро бисанҷем. Фарз кунед, аз осори Низомӣ як матни дуруст таҳия кардаем, аммо баъд зарурат дорад, ки масалан ашхоси достонии Низомиро ба унвони яке аз абъоди (ҷанбаҳои) кор арзишёбӣ кунем. Фарз кунед Лайлиро дар китоби “Лайлӣ ва Маҷнун” ва Ширинро дар китоби “Хусрав ва Ширин”, то бубинем ҳар кадом чи арзишҳое доранд. Дар Шӯравӣ дар ин замина чи кардаанд?

Ғафуров: Корҳои бузурге дар ин замина анҷом шудааст. Мо гузашта аз институҳои ховаршиносии мутаъаддиде, ки дар шаҳрҳо ва донишгоҳҳои мухталиф дорем, дар Тоҷикистон як институи вижаи эроншиносӣ дорем, ки дар он ҷо ба ин масоил таваҷҷуҳ мекунанд. Масалан, дар мавриди Низомӣ, ҳамон ки мисол задед, осори мутаъаддиде то кунун навишта шудааст. Дар бораи ҷаҳонбинии Низомӣ, дар бораи андешаҳои фалсафии Низомӣ, дар бораи вижагиҳои адабӣ ва ҳунарии Низомӣ ва ҳатто кор мекунем рӯи асари (таъсири) Низомӣ бар Амир Хусрав. Инҳо чизҳоест, ки мо дақиқан дар пайи онем, вале чунин корҳое бавоқеъ чунон густарда аст, ки поённопазир аст.

Алинажод: Пас, чигуна аст, ки мо аз шӯравиҳо он қадар, ки дар заминаи торихи Эрон корҳои нек дидаем, дар бораи адабиёт надидаем? Оё Шумо дар торих бештар аз адабиёт кор мекунед ё то кунун кардаед?

Ғафуров: На, чунин нест. Бисёре китобҳост, ки тарҷума нашудааст. Шумо мутарҷими русӣ ҳам кам доред.

Алинажод: Бо ин ҳама корҳо, ки дар Шӯравӣ дар бораи Эрон мешавад, метавонед бигӯед дар кишвари шумо чанд эроншинос ҳастанд?

Ғафуров: Ман наметавонам дар ин замина рақами дақиқе ироа кунам, вале метавонам бигӯям, ки беш аз ҳазор донишманд, ба маънии васеъи калима, дар риштаи эроншиносӣ кор мекунанд, ки агар тасаввур кунед ҳар кадом аз ин донишмандон даҳ нафар ба унвони ҳамкор доранд, ки аз лиҳози мақоми илмӣ ба дараҷаи онҳо намерасанд, даҳ ҳазор нафар дар корҳои марбут ба эроншиносӣ даст доранд. Шоҳаншоҳи шумо дар дидори худ аз Шӯравӣ ба ин нукта ба сароҳат ишора кардаанд, ки дар ҳеч як аз кишварҳои ҷаҳон ба андозаи Шӯравӣ дар заминаи эроншиносӣ кору кӯшиш нашудааст.

Алинажод: Дар чанд донишгоҳи Шӯравӣ курсии (кафедраи) эроншиносӣ вуҷуд дорад?

Ғафуров: Донишгоҳҳои Ленингрод, Маскав, Тифлис, Иривон, Боку, Тошканд, Самарқанд ва Душанбе, ки ҳар сол садҳо эроншинос тарбият мекунанд. Гузашта аз инҳо таъдоди зиёде институи пажӯҳишҳои илмӣ вуҷуд дорад, ки зимни фаъолият дар заминаи эроншиносӣ ба парвариши пажӯҳандагон низ мепардозанд.

Алинажод: Вазъи матбуоти форсизабонон дар Тоҷикистон чи гуна аст?

Ғафуров: Нахуст бояд бигӯям, ки осори тоҷикӣ ҳам ба хатти кунунии форсӣ мунташир мешавад ва ҳам ба хатти русӣ, аммо матбуот ба хатти русист. Дар Тоҷикистон таъдоди зиёде рӯзнома ва маҷалла ба забони мардуми тоҷик мунташир мешавад. Маҷаллаҳои махсуси баррасии адабиёт низ ҳаст, ки ҳам ба забони тоҷикӣ ва ҳам ба забони русӣ мунташир мешавад. Масалан “Садои Шарқ” ва “Помир”, ки ин яке ба забони русӣ ва барои мардуми ғайритоҷик мунташир мешавад.

Алинажод: Аз нашриёти форсизабоне, ки дар Эрон мунташир мешавад, ҳеч ба Тоҷикистон меояд?

Ғафуров: Маҷаллаи “Сухан”, ки мураттаб мерасад. Рӯзномаи “Иттилоъот”, маҷаллот ва рӯзномаҳои дигаре ҳам меояд, вале бояд ёдовар шавам, ки вазъи мубодилаи китобҳо ва навиштаҳо байни ду кишвар вазъи ризоятбахше надорад.

Алинажод: Аз мо чи сохта аст? (Мо чи кор метавонем бикунем?)

Ғафуров: Яке аз корҳое, ки ба назар хеле асосист, фиристодани китобҳо ва маҷаллаҳову рӯзномаҳо аз Эрон ба китобхонаи Академии улуми Тоҷикистон ва китобхонаи Тоҷикистон (?) ва китобхонаи “Фирдавсӣ” дар Тоҷикистон аст. Чи басо иттифоқ меафтад китобҳо ё мақолоте дар Эрон тарҷума мешавад, ки аҳли фанни Тоҷикистон аз он огоҳӣ надоранд. Бино бар ин бояд дар тақвияти равобити донишмандони ду кишвар кӯшид. Бояд донишмандони ду кишвар огоҳӣ ёбанд аз он чи дар он ҷо ва он чи дар ин ҷо мунташир мешавад. Дар ин сурат метавонед робитаҳоро мустаҳкамтар кунед.

Алинажод: Аз Шумо, ки фурсататонро ба ман додед ва аз устоди азиз дуктур Иноятуллоҳи Ризо, ки заҳмати тарҷумаро кашиданд, муташаккирам.
************************************************
Тавзеҳот:
1. Манзур қаҳрамони китоби нависандаи Эронӣ Зайнулобиддини Мароғаӣ аст, ки дар ибтидои қарни 20 китобе бо унвони “Сафарномаи Иброҳимбег” навишта ва он замон ин китоб дар Мовароуннаҳр ҳам интишор ёфта ва шуҳрат дошт.
2.Манзур дарси матни классикӣ аст.
3.Мутаассифона, дар солҳои ахир боз ҳамон падидаи маҳдуд кардани забони дарӣ дар Афғонистон чандин маротиба мушоҳида шудааст.
4.Дар асл бояд Хуқанд бошад, ки мусоҳибакунанда иштибоҳан онро Хуганд шунида ва Хуҷанд тасаввур кардааст.
5. Бобоҷон Ғафуров фишори пантуркистонро дар ибтидои қарни 20 дар назар дорад.

Таҳия ва тавзеҳоти Рустами Ваҳҳоб

АФКОРИ ТАНҚИДИИ УСТОД АЙНӢ ДАР “НАМУНАИ АДАБИЁТИ ТОҶИК”

Имрӯз бо ташаббус ва мудирияти кафедраи Назария ва адабиёти навини форсии Тоҷикӣ дар фарҳангсарои Шарифҷон Ҳусейнзодаи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон конфронси ҷумҳуриявии “Масъалаҳои таҳқиқ ва интишори осори Садриддин Айнӣ” баргузор гардид. Дар Конфронс устодон Абдунабӣ Сатторзода, Аламхон Кӯчаров, Абдулҳай Маҳмадаминов, Муртазо Зайниддинов ва чанд нафар донишмандони шинохта аз донишгоҳҳо ва муассисаҳои дигари илмии ҷумҳурӣ суханронӣ карданд. Банда ҳам маърӯзаеро ироа намудам, ки матни он ба далели вуҷуди баъзе нуктаҳои мавриди тааммул дар ин фазои маҷозӣ (хусусан сафҳаи “Дуруст бинависем”) ироа мегардад.

АФКОРИ ТАНҚИДИИ УСТОД АЙНӢ ДАР
“НАМУНАИ АДАБИЁТИ ТОҶИК”

Таҳия, танзим ва муаррифии осори адибон ва шарҳи ҳоли онҳо, ки аз ҷумла дар тазкира анҷом мешавад, бештар хислати як кори фанниро дорад. Яъне муаллифи чунин осор боястӣ матнҳоро он гуна, ки ҳаст бидуни каму кост манзур созад ва шарҳи ҳоли соҳибони асарро ба ҳадде, ки хонанда ба шахсияти воқеии онҳо ошно гардад, пешниҳод намояд.
Ба ҳар эътибор “Намунаи адабиёти тоҷик”-и устод Айниро метавон тазкира номид, агарчи устод худ онро танҳо маҷмӯа ном бурда.
Устод Айнӣ дар ин китоб, чун дар ҳамаи китобҳои пешини худ, танҳо як гирдоваранда ва муаррификунандаи осори адибони қадиму ҷадид нест, балки ин осорро тафсиру нақд менамояд. Тафсир ва нақди устод Айнӣ аз осори гирдомада дар “Намунаи адабиёти тоҷик” ба ду наҳв сурат мегирад. Яке дар зимни баёни шарҳи ҳол ва муаррифии бевоситаи осори адибон ва дигар ба воситаи тавзеҳоти зарурие, ки дар поварақи китоб дода мешавад. Ин принсип аз аввалин осор, ки аз бунёнгузори адаби тоҷикӣ форсӣ устод Рӯдакӣ ҳаст, то охир идома меёбад. Масалан, дар қисмати Рӯдакӣ дар бахши “Баъзе маълумот” устод Айнӣ ба чанд мавзӯъ ба сурати мухтасар бо назари таҳқиқӣ ва танқидӣ менигарад, ки яке аз он интиқод аз назари Давлатшоҳи Самарқандӣ соҳиби “Тазкираи давлатшоҳӣ” дар хусуси қимат ва арзиши бадеии шеъри устод Рӯдакӣ мебошад. Дар ин боб устод Айнӣ менависад:
“Давлатшоҳи Самарқандӣ, мисли соири арбоби тазкира, ҳарчанд номи Рӯдакиро ба устодӣ ёд карда, аммо ба шеъраш ба назари истихфоф (сабук) нигоҳ мекунад. Ба фаҳми фақир шеъри Рӯдакӣ дар камоли равонӣ ва дорои фасоҳату балоғат аст, ки ба хонанда ба осонӣ як ҳаяҷони бадеӣ мебахшад, ки ҳамин аст дараҷаи болои шеър”.
Ба ин восита барои мо на танҳо назари устод Айнӣ дар хусуси шеъри Рӯдакӣ, балки нигоҳи ӯ дар бораи моҳияти ҳунарии шеър ҳам маълум мегардад.
Дар бахши ашъори Абӯалӣ Сино, ки бидуни ҳеҷ муқаддимае омадааст, устод Айнӣ зарур медонад, ки дар ҳошия ин ҷумларо ба таъкид биёрад:
“Абӯалӣ Сино симоест, ки монандашро то ҳол замона нишон надодааст, тамоми мардуми донишманди Шарқу Ғарб эҳтироми ӯро лозим донистаанд”.
Навъи дигари шарҳҳои устод Айнӣ хислати матншиносӣ дошта, гоҳо ба маънову сиҳҳати калимаҳову ибораҳо дахл дорад ва гоҳе низ нусхаҳои гуногуни як асар ба муқоиса оварда мешавад. Дар хеле аз мавридҳо назари худи устод Айнӣ дар хусуси тарҷеҳи нусхаи интихобшуда оварда мешавад.
Дар бархе аз қайдҳои поварақии “Намуна” устод Айнӣ аз конъектура кор мегирад, яъне ба қиёси таносуб ва завқу фаросати адабӣ назари худро дар хусуси тасҳеҳи матн баён медорад. Масалан, зимни иқтибоси ашъори Камолии Бухороӣ аз “Намунаи адабиёти Эрон” дар мавриди ин байт:

Бо вард ҳамнишинаму бо вард ҳамқарин,
Бо Зуҳра ҳамқиронаму бо маҳ муҷовирам.

дар ҳошия менависад: “Бояд дар ҷои “вард”и охирӣ меҳр бошад”. Дар ҳақиқат дар як мисраъ дар он таркиби мавҷуд ду бор омадани “вард”-ро табъ намепазирад.
Устод Айнӣ дар бахши Асируддини Ахсикатӣ мушоираи ӯро бо Хоқонии Шарвонӣ зикр намуда, назари интиқодии хешро чунин баён медорад: “Инсоф он аст, ки аз ин ду ғазал аз они Хоқонӣ нисбат ба ғазали Асируддин ба дараҷот баланд аст”. Дар ҳамин матни мушоира, ки иборат аз ду ғазал аст, дар байти зерини Асируддини Ахсикатӣ:

Кашида зини ман ин визаи ҳилолрикоб,
Аз он ки шаҳпари Руҳулқудус инони ман аст.

Дар поварақӣ оварда мешавад, ки инҷо “Бояд ба ҷои “ин виза” овеза бошад. Дар ҳақиқат ин ҷо “виза” ҳеҷ маъно намедиҳад ва дар асл ин “диза” мебошад. Яъне аспе, ки бар бадан як хати кашидаи сиёҳ дорадва манзури шоир шаб аст, ки онро ба “диза” аспи сиёҳ ташбеҳ кардааст, ки дорои рикоб (узангу) аз ҳилол аст. Иштибоҳи матни дастнавис устод Айниро ба чунон ҳадс задан водоштааст ва ба ҳақ “овеза” маъное хоҳад дошт ва “виза” ин ҷо ҳеч маъно надорад.
Устод Айнӣ дар хусуси Бадри Чочӣ менависад:
“Аксари абёти Бадрро бе шарҳ ва ҳалли луғот фаҳмидан мумкин нест. Аз ашъораш маълум мешавад, ки соҳиби тарҷума ба ҳайату нуҷум хеле вуқуф дошта хазинаи луғоти ғариба будааст.
Ҳиссае, ки мо аз сайри девон ва нақли ашъори Бадри Чочӣ гирифтем, ин аст, ки панҷсад сол пеш аз ин таърих дар Тошканд, ки синаи Туркистон аст, чунин шоири форсизабони мушкилписанд нашвунамо ёфтааст. Вагарна ашъоре, ки фаҳмидани он ба шарҳ, ҳалли луғот ва донистани фанҳои бисёр мавқуф аст, муҳаққиқини удабои форсро хушкард нест. Оре, баъзе удабо қасидае, ғазале, қитае ё ки байтеро барои қудратнамоӣ бадин услуб иншод кардаанд. Аммо сар то пои девонро бадин сиёқ касе нанавиштааст. ”
Ду нуктаи бисёр муҳим дар ин қисмати нақди шеъри Бадри Чочӣ аз сӯйи устод Айнӣ мавҷуд аст. 1) Назари устод Айнӣ нисбат ба мушкилписандӣ ва мушкилнописандӣ дар шеър. 2) Таъкид бар ин, ки забони форсӣ дар Чоч (на танҳо Самарқанду Бухоро!) 500 сол пеш ба ин ривоҷу матонат вуҷуд доштааст.
Устод Айнӣ дар қисмати Шайх Камол бештар таваққуф мекунад, чун дилбастагии хоссе ба ашъори эшон дошт ва дар хусуси вижагии ашъори Камол мегӯяд:
“Дар суханҳои Шайх Камол тарзи хоссест, ки дигаронро кам иттифоқ меафтад. Камол дар ашъори худ тарзҳои думаънодор ва ҷиносро бисёр ба кор мебарад ва ба ҳарду маънӣ ҳам шеъраш аз ҷазолат намебарояд”.
Ҳамчунин устод Айнӣ ғазали зебоеро аз Камол оварда, дар хусуси ҳусни мақтаъи он, ки чунин аст:

Ё дӯст гузин, Камол, ё ҷон,
Як хона ду меҳмон нагунҷад.

менависад:
“Ҷомеи ин авроқ (устод Айнӣ) мегӯяд: дар бадали мисраъи охирӣ. Як шаҳр ду ҳукмрон нагунҷад”, ё “Як мулк ду ҳукмрон нагунҷад” мешуд, ҳаройина ба воқеъ мувофиқтар меафтод, зеро дар воқеъ ба як хона ду меҳмон, ҳатто зиёдтар бар он гунҷидан мумкин аст. Аммо ба як шаҳр ё мулк ҳеҷ гоҳ ду ҳукмрон нагунҷидааст ва нахоҳад гунҷид”.
Бадеҳист, ки сухани Саъдӣ “Ду дарвеш дар гилеме бихуспанд ва ду подшоҳ дар иқлиме нагунҷанд” ин ҷо ба фармудаи устод Айнӣ ҳамоҳанг аст. Аммо “Як хона ду меҳмон нагунҷад” зарбулмасали халқист, ки имрӯз ҳам гунаҳои гуногуни он дар миёни мардум вуҷуд дорад ва устод Айнӣ аз он ҳатман огоҳ буда, вале назареро овардааст, ки ба воситаи он зимнан мехостааст маънои дигареро муносиби вазъи рӯзгори худ ба зеҳнҳо бирасонад.
Ҳамчунин дар бахши Бисотии Самарқандӣ устод Айнӣ бартарии Камоли Хуҷандӣ бар Бисотиро таъкид менамояд.
Устод Айнӣ борҳо ба пурғалат будани нусхаҳои дастраси худ ишора намуда, ба ин сабаб иқтибос аз онҳоро ба ихтисор меорад.
Мусаннифи “Намунаи адабиёти тоҷик” зимни иқтибоси матнҳо аз қиёси онҳо бо ашъори худ низ парҳез намекунад ва ин рафтори ӯ боиси кушоиши табъи хонанда ва ҷазби бештари ӯ ба китоб мегардад. Масалан, зимни иқтибоси ғазале аз Восифӣ бо ин байт:

Нест бар рухсори гул шабнам, ки аз шармандагӣ,
Дар арақ шуд пеши ту, эй сарви хушрафтор, гул.

Устод Айнӣ дар поварақ менависад:
“Як байти каминаи ҷомеи ин авроқ ба мазмуни ин байти Восифӣ мутаворид афтодааст:

Ин на шабнам, ки саҳаргоҳ ба боғ уфтодааст,
Ба арақ гашта зи шарми рухи ту тар гули сурх”.

Агар ин байти устод Айнӣ баландтар ва балеғтар аз байти Восифӣ намебуд, гумон аст ки устод Айнӣ иқтибоси онро муносиб медонист. Ин ёдоварӣ як навъ нақди ғайриъаланӣ аз байти Восифӣ ҳам ҳаст. Устод дар поёни бахши Восифӣ менависад:
 “Аҳаммияти ин китоб (“Бадоеъ-ул-вақоеъ”) нисбат ба китобҳои куҳнаи дигар дар ин ҷост, ки мусанниф аҳволро фошофош ва маишатро ба камоли кушодагиву бериёӣ тасвир кардааст. Одотро чунон бепарда навиштааст, ки дар бисёр ҷоҳо таъбирот аз назокати адабӣ дур рафтааст.
Чун муаллиф авоили аҳди шоҳ Исмоили Сафавӣ ва авохири даври узбакияро дар Хуросон ба чашми худ дидааст, аз номи дину мазҳаб ба вуқуъ омадани фоҷеаҳои бисёр бадро навиштааст.
Аз он ҷо ки мо ба як инқилоби иҷтимоӣ ҳозир шуда, ба як маданияти нав қадам гузоштанӣ ҳастем, табъу нашри ин китоб барои аҳолии Мовароуннаҳру Туркистон зиёда зарур аст".
Аз ин баёноти таҳқиқиии устод Айнӣ маълум мегардад, ки бо вуҷуди аҳаммияти таърихиву иҷтимоии “Бадоеъ-ул-вақоеъ” баёни бепардаи онро аз назокати адабӣ дур шудан медонад ва ин албатта таҳсин нест. Ҳамчунин маълум мешавад, ки хеле аз назариёти устод Айнӣ дар “Намуна” хислати барномавӣ доштааст. Чунончӣ баъдан мебинем ӯ китоби “Восифӣ ва хулосаи “Бадоеъ-ул-вақоеъ””-ро навишт.
Дар тавзеҳот ва раҳнамоиҳои устод Айнӣ дар “Намуна” зикри қоида ва зарофатҳои таҳрири матни адабӣ низ аҳаммияти хос дорад. Аз ҷумла дар тавзеҳи байти зерини Ирсии Ҳисорӣ:

Котиби қудрат ба соди чашми мастат кардааст,
Мисраъи мавзуни қадди дилкашатро интихоб.

дар поварақ менависад:
“Котибони адаб ҳар гоҳ ба мисраъ ё байте хуб вохуранд дар болои он “сод” мегузоранд, ки киноя аз “саҳеҳ” аст, шоир ҳамон қоидаро иқтибос кардааст”.
Ба воситаи ин шарҳи устод Айнӣ мо ба маънои бисёр абёт мерасем. Аз ҷумла ин байти Бедил:

Ноқадрдони маънии асрор нестам,
Бар ҳарчи чашм мефиканам, сод мекунам.

Устод Айнӣ бо огоҳӣ аз қоидаи илмии матншиносӣ бо вуҷуди итминони комили худ ба варианти дуруст дар асли матн дахолат намекунад, нусхаи дастрасро онгуна ки ҳаст меорад ва назари интиқодии худро дар ҳошия қайд мекунад. Аз ҷумла дар бахши Оташӣ (Мирбақохоҷаи Бухороӣ) матлаъи қасидаи “Туҳфатулаҳбоб”-и ӯро аз дастхат ба ин сурат меорад:

Ниҳад муҳри хамушӣ фитрати нозукхаёлиро,
Чу мӯ пайдо шавад набвад садо минои холиро.

Ва дар поварақ ба ҳақ менависад:
“Маънии матлаъ равшан нест. Магар ки асли нусха ба ҷои “Ниҳад муҳри хамушӣ” “Бувад муҳри хамушӣ” бошад, лекин дар ду нусха, ки дида шуд, “Ниҳад муҳри хамушӣ” аст”.
Бештари назариёти интиқодии устод Айнӣ ба адабиёти аҳди охир тааллуқ дорад. Ин як амри табиист, зеро ба тадриҷ сарфи назар кардан аз қоидаҳои фасоҳату балоғат бештар мушоҳида мешавад.
Интиқодоти Айнӣ аз тақлиди нораво ва беҳосили бештаре аз шоирони ин аҳд аз сабки Бедил, ба ҳама маълум аст ва аз он сарфи назар мешавад. Аммо ба ҷуз ин ҳам интиқодоти ҷиддии дигари устод вуҷуд дорад. Аз ҷумла дар бахши Муллораҷаб Парии Ҳисорӣ зимни интиқод аз мақтаи ин ғазали Парӣ:

Дар ишқ наёмӯхтаӣ аз Парӣ омӯз,
Девонагиву ҷайби шикебоӣ даридан.

Дар охири ҳарду мисраъ аломати савол гузошта, менависад: “Мақтаъ хеле вайрон менамояд, мумкин аст, ки дар мисраъи аввал ба ҷои “наёмӯхта” “навомӯхта” бошад ва ба таҳрифи нависандагон хато шуда бошад.
Аммо дар мисраъи сонӣ “йо”-и дувуми калимаи “шикебойӣ” аз таътеъ зиёд аст. Парӣ ҳарчанд шеърро салису сода месарояд, дар баъзе ҷоҳо аз ҳамин хел хатоҳо эмин намемонад”.
Дар хусуси эроди аввали устод Айнӣ метавон гуфт, ки калимаи “наёмӯхта” (ноомӯхт) дар маҳалли иқомати Парии Ҳисорӣ ба маънои касе, ки дар коре ҳеҷ навъ огоҳӣ ва малака надорад ё аз коре, ҳатто ваҳшат ва рамидагӣ дорад маъмул аст. Ҷанбаи манфии ин калима бештар аз “навомӯхта” аст ва таъкиди Парӣ ҳам метавонист ба он маъно бошад. Аз эроди устод Айнӣ маълум мегардад, ки ин калима дар забони адабии умумии он рӯзгор роиҷ набудааст. Аммо эроди дувуми устод Айнӣ, дар хусуси кутоҳ хондани “йо”, ё онгуна ки имрӯз мегӯем ”ӣ” и зада дар шеър яке аз ҷиддитарин эродҳои вазни шеъри муосири мо мебошад, ки имрӯз ҳам хеле ривоҷ дорад.
Чанд саҳифа баъдтар дар бахши “Муллоабдулкарим Сипандии Самарқандӣ” бо овардани ин байт:

Сипандӣ, ёр ба аҳдаш вафо накард, бирафт
Маро зи сина қарору зи дида хоб имшаб.

Устод Айнӣ дубора ба ин иштибоҳи вазн таваҷҷуҳ мекунад ва ба лаҳни шадид менависад:
 ““ӣ”-и Сипандӣ аз вазни матлуба зиёд аст. Як қисми шуарои мутааххир ба ин бало гирифторанд. Аммо аз монанди Сипандӣ як шоири куҳансол амсоли ин кор аҷиб аст. Девони Сипандӣ мутолиа шуд, дар аксари абёташ ин қисм завоид ҳаст”.
Ҳамчунин дар ҳамин бахши Сипандӣ дар мисоли шеъри ӯ бар вуҷуди лакнати дигари вазн, ки сабаби ба миён омадани он ба эътибор нагирифтани ҳарфи “ъайн” аст, ишора мекунад.

Ман нозукии лутфи кадом узви ту гӯям,
Бошӣ ту зи сар то қадамат кони назокат.

Устод Айнӣ дар ҳошияи ин байт менависад:
“Дар ин мисраъ таркиби “кадом узв” ро ба шарте вазн мусоада мекунад, ки ба ҷои ҳарфи “ъайн” и “ъузв” алиф бошад, зеро дар он сурат ба сабаби васли мими ”кадом” бо “зод”-и “узв” васл ёфта алиф, яъне ҳамза соқит мешавад. Аммо “ъайн” аз ҷумлаи ҳуруфи васлияву соқита нест. Ҳамоно қурби садои “ъайн” бо ҳамза шоирро ба хато андохтааст. Амсоли ин кор дар арӯз лозимулиҷтиноб аст”.
Имрӯзҳо, ки ҳарфи “ъайн”дар бисёр мавридҳо дар навишт ҳам намеояд, ин навъ хатои вазн дар шеъри мо умумӣ ва фарогир шудааст. Таъкиди устод Айнӣ дар хусуси ҳатмӣ будани эътибори садо ва ҳарфи “ъайн” бар он вомедорад, ки мо бори дигар дар имлои ин ҳарф тааммул ва таҷдиди назар бикунем.
Афкори интиқодӣ ва назариёти раҳнамоёнаи устод Айнӣ дар “Намунаи адабиёти тоҷик” бо он чи дар ин мухтасар гуфта шуд, поён намеёбад, балки хеле муфассалтар ва қобили як пажӯҳиши доманадор аст. Он гуна, ки дар ду мисоли охирӣ дидем, ин назариёт барои аз байн бурдани бисёре аз навоқис дар таълифоти адабии имрӯз ҳам мусоидат хоҳад намуд.

ҲАМОСАОФАРИН

Имрӯз сафаре доштем ба Роғун ва дар бозгашт раҳораҳ чанд сатре, агарчи ба гардиши номавзуни мошин, рӯйи коғаз омад.

ҲАМОСАОФАРИН

Коргар!

Парчами баланди Ковиён

Аз гузаштаи пурифтихори ту

Як ҳикоят аст.

Зарби чаккуши ҳамосаофарини ту

Занги соати саодат аст.

Ҳар гаҳе ба азми рустамона меравӣ

Дар миёни кӯҳсор,

Кӯҳҳо ба эҳтироми ту давраро васеъ мекунанд,

То қадам ниҳӣ ту бовиқор.

Роҳ мебарӣ ба қалби кӯҳ,

Мавҷҳои тундҷӯши Вахшро маҳор мекунӣ.

Рӯзу шаб

Дар миёни обу оташӣ ба қалби хок,

Чун дили тапандае ба пайкари Ватан

Кор мекунӣ.

Об мекашӣ зи ҳалқи санг,

Нур мекашӣ зи ҳалқи об,

То даме, ки оқибат

Ахтари ғунудаи

Бахти халқро

Офтоби нурбор мекунӣ.

ЛАВҲ

ЛАВҲ

Лавҳи паймони мо дорад муҳри сабзи Худо, Меҳан,

Санги кӯҳат ба сар бодам, гар бипӯям хато, Меҳан.

Пок ойинаи ойин ҷавҳар аз хоки ту дорад,

Меҳр бо хоки поки туст суннати Мустафо, Меҳан.

Кони санги сабурӣ ту, махзани обу нурӣ ту,

Осиё аз ту гардон аст дар ҳама Осиё, Меҳан.

То ба номат кунад таҳрир қавми ту сарнавишташро

Панҷа дар панҷа афканда борҳо бо қазо, Меҳан.

Посдорони хони хеш, дар кафи даст ҷони хеш,

Нест халқе чу халқи ту дар ҷаҳон порсо, Меҳан.

Мешиносам ҷаҳонатро, ҳафт ранги камонатро,

Шуълаи Ховаронатро нест ранги риё, Меҳан.

То наболад зи ҳоли ту душмани бадсиголи ту,

Санъати ошиқони туст гиряи бесадо, Меҳан.

Чун тавонам адо кардан поси ин ошноиро

Ман, ки будам тамоми умр бо ғамат ошно, Меҳан.

Муҳра аз меҳри ту дорад қомати интизоронат,

Чашми шабзиндадоронат гирад аз ту зиё, Меҳан.

Шоҳрӯди забони мо то равад бар равони мо

Аз ниҳоди ту меҷӯшад масдари бефано, Меҳан.

Меҳваре ҷуз ливои Меҳр бар ситеғи ту поё нест,

Парчамат офтоби туст, матлаъи Ориё, Меҳан.

НАВРӮЗРОЙ

НАВРӮЗРОЙ

Шукӯҳу фари зиндагонист Наврӯз,

Ҷаҳонро паёми ҷавонист Наврӯз,

Ба даври фалак ҷовидонист Наврӯз,

Чу фарҳанги тоҷик ҷаҳонист Наврӯз.

Гиреҳ аз дили ғунчаҳо мекушояд,

Зи лавҳи саҳар занги шаб мезудояд,

Чу ойина моро ба мо менамояд,

Майи Ҷоми Ҷам, дӯстгонист Наврӯз.

Биёяд ба табрики огарди деҳқон,

Занад давр шодона дар гирди деҳқон,

Зи оғоз чун буд шогирди Деҳқон,

Заминитарин осмонист Наврӯз.

Ба наврӯзройону наврӯзгорон,

Пазирандаи панди омӯзгорон

Бигӯяд сухан аз лаби ҷӯйборон,

Шабон бонги нойи шубонист Наврӯз.

Дили ман чу гул дар кафи кӯдакон аст,

Ба ҳар хонае шохае армуғон аст,

Ҷаҳон дар нигоҳам ҳама арғувон аст,

Чӣ ҷонофарин ҷонфишонист Наврӯз!

РУСТАМ ВАҲҲОБ:

ҒАЗАЛ.

Зи ҳама баҳо фузунтар, чӣ ба ройгон расидӣ!

Ту магар фаришта будиву зи осмон расидӣ?

Чу насими беғуборе, ки ба раҳ кунад навозиш

Тану ҷони хастаеро, ту ба ман чунон расидӣ.

На зи қисматам умеду на зи бахтам ин ҳавас буд,

Ту зи чашми ин ду раҳзан ба чӣ раҳ ниҳон расидӣ.

Дили ман баҳор дорад, сари ман хумор дорад,

Лаби ман шарор дорад, ки ба ҷои ҷон расидӣ.

Чу ҳанои гесувонат шафақи тулӯъи ман шуд,

Зи фано хатар надорам, ки зи ҷовидон расидӣ.

Нафасе дигар нахоҳам, ки зи худ кунам раҳоят,

Ба канори ман биёсо, ки ба ошён расидӣ.

НАВРӮЗ ҶАШНИ ОФАРИНИШ

САДОИ ШАРҚ - №3 - 2017

НАВРӮЗ

ҶАШНИ ОФАРИНИШ

Дар ойинҳо, боварҳо ва асотири ҳамаи халқҳои ҷаҳон мавзӯи оғоз ва тартиби офариниши ҷаҳони ҳастӣ ва инсон ба гунае ҷой дорад ва як унсури муҳимми таъйинкунандаи сатҳи маърифат ва ҷаҳонбинии ин халқҳо мебошад. Ин навъ асотир ҳатто дар миёни халқҳое, ки то замонҳои наздик танҳо дорои фарҳанги ғайрикатбӣ будаанд, ба сурати бисёр сода ва шабеҳ ба афсона зуҳур менамояд. Масалан, дар қиссаи нависандаи маъруфи қирғиз Чингиз Айтматов “Саги ало лаб-лаби дарё” (“Пегый пёс бегущий краем моря”) пиндори асотирии офариниши мардуми нивх – сокинони ҷазираи Сахалин нақл мешавад, ки тибқи он дар ибтидо ҷаҳон сартосар иборат аз об буд (зимнан, унсури аввал будани об дар боварҳои бисёр халқҳои дигар такрор мешавад) ва мурғобие шиноварро бо номи Лувр дарди зодан гирифт ва ӯ баъд аз такопӯи зиёд чанд пари худро канду ба ҳам пайвасту рӯйи об ниҳод ва бар онҳо тухм гузошту чӯҷа баровард. Дар ин миён ва батадриҷ баъд аз он гарду ғубор ва хасу хошоку обовардаҳои зиёди дигар бар ин лона часпид ва батадриҷ аз он Замин ба вуҷуд омад. 

Вуҷуди чунин ривоёт дар миёни мардумони дорои фарҳанги бисёр сода ва танҳо дар ҳадди фолклорӣ нишондиҳандаи он аст, ки башар зотан ва сириштан ниёз ба таърифе ва таъбире аз чигунагии оғози офариниш дорад, то фалсафаи ҳастии худро бар мабнои он бигузорад.

Аммо ривоятҳо дар хусуси оғоз ва ҷараёни офариниш дар фарҳанги ориёӣ аз як сӯ ба китобҳои осмонӣ ва аз сӯи дигар ба дониш ва ақлу мантиқ мутобиқат дорад, ки таърифҳо ва таъбирҳои гуногунеро аз ин ҷараён дар шоҳасарҳои адабиёти классикии худ ҳам мушоҳида менамоем. Аз ҷумла дар ибтидои “Шоҳнома”-и безаволи ҳаким Фирдавсӣ ва “Маснавии маънавӣ”-и Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ. Мавлоно ҷараёни таквинии хилқати инсонро дар “Маснавӣ” чунин баён менамояд:

Аз ҷамодӣ мурдаму номӣ шудам

В-аз нумо мурдам, ба ҳайвон барзадам.

Мурдам аз ҳайвониву одам шудам,

Пас чи тарсам, ки зи мурдан кам шудам?

Ҳамлаи дигар – бимирам аз башар,

То барорам аз малоик парру сар

В-аз малак ҳам боядам ҷастан зи ҷӯ,

“Кулли шайин ҳолик илло ваҷҳиҳу”.

Бори дигар аз малак қурбон шавам,

Он чи андар ваҳм н-ояд, он шавам.

Натиҷаи ниҳоии ин навъ нигаришҳо дар бораи офариниш чи дар фарҳанги бостонӣ ва чи асримиёнагии тоҷик ба ҳамон мартабаи волотарини инсон дар ин низом бармегардад ва мақоми инсон он гуна ки аз ин пораи “Маснавӣ” маълум аст, аз фариштагон низ бартар дониста мешавад, балки мавҷуде шумурда мешавад, ки дар ниҳояти камоли худ “болотар аз ҳар пиндорест”.

Мувофиқи иттилооте, ки дар “Фарҳанги асотир ва достонвораҳо дар адабиёти форсӣ” оварда шудааст, силсилаи офариниш дар боварҳои қадими ориёӣ дар “Гоҳанбор” ба сурати муназзам ва давра ба давра зикр гардида, ки аз бисёр ҷиҳат мазмуни он бо мазмуни китобҳои муқаддаси ҷаҳонӣ мутобиқат менамояд. 

Марҳалаҳои офариниши олами ҳастӣ дар “Гоҳанбор” ба шаш давра бахш мешавад, ки дар поёни ҳар яке аз ин шаш давра панҷ рӯзи осоишу ҷашн дар назар гирифта шуда ва ин шаш давра ҳамроҳ бо рӯзҳои ҷашну ид як соли комилро ташкил медиҳад.

Дар гоҳи аввал аз гоҳанбор дар рӯзи чиҳилумини соли офариниш осмон офарида шуда панҷ рӯз баъди он ид аст ва охири ин давра ба понздаҳуми моҳи урдибиҳишт рост меояд.

Дар гоҳи дувум об офарида мешавад ва ин марҳала ё гоҳ бо панҷ рӯзи ҷашнҳои он яксаду панҷумин рӯз (понздаҳи тир) аст.

Дар гоҳи савум замин, гоҳи чаҳорум гиёҳон, гоҳи панҷум ҷонварон ва ниҳоят дар шашумин гоҳ, ки бо панҷ рӯзи ҷашнҳои он сесаду шасту панҷумин рӯз (охири исфандмоҳ) мешавад, инсон ба олами ҳастӣ меояд. 

Баъд аз он рӯзи нахусти фарвардинмоҳ меояд, ки нахустин рӯзи он ҷашни Наврӯз аст ва ин ҷашн, ки ҳамчунин чанд рӯз идома меёбад, ҷашни поён ва хулосаи офариниш ва дар ниҳоят ҷашни таҷлили азамат ва каромати ба қавли ҳаким Хайём “мақсуд зи ҷумла офариниш”- яъне Инсон мебошад.

Таърихи ҷашни Наврӯзро баъзе аз муаррихон ва ровиён ба замони Ҷамшед ва баъзе ба замони Каюмарс, ки тибқи “Авасто” нахустин инсон ва тибқи “Шоҳнома” нахустин шоҳ буд, мерасонанд. Дар маҷмуъ ба иқрори ҳамагӣ, таърихи Наврӯз қадимтар аз он аст, ки замоне барои он битавон тасаввур кард ё қарор дод. 

Устурашиноси маъруфи фаронсавӣ Ролан Барт муътақид аст, миёни пиндорҳои асотирӣ ва ҳақиқатҳои илмӣ чунон садди маҳкаме вуҷуд надорад, ки ин ду бахши фарҳанги башариро комилан аз якдигар ҷудо тасаввур бикунем. Ба эътиқоди ӯ илм ҳам асотирӣ, яъне дар марҳалае шартист, вагарна ҳеч як ҳақиқати илмӣ аз озмоиш ба сурати мутлақ ҳақиқӣ берун намеояд ва шак ҳамроҳи ҳамешагии ёфтаҳои илмӣ боқӣ мемонад. Бино бар ин, барои мо ногузир аст, ки дар марҳалае аҳкоми илмиро чун барномаи амал бипазирем ва ба ҳақиқати он бовар ва бо он амал бикунем, агарчи баррасии ин аҳкомро ба сурати беохир метавон идома дод.

Аммо ҷанбаи табиӣ ва илмии Наврӯз бисёр барҷаста ва мустаҳкам аст. Ҳатто агар аз дидгоҳи мантиқ низ ба ҳамин ривоятҳои “Гоҳанбор” назар карда шавад, маълум мегардад, ки ин марҳалаҳо аз назари сабабият ва вобастагии мутаносиб мантиқӣ тавсиф шудаанд: осмон – об – замин – гиёҳон – ҷонварон – инсон.

Гузашта аз ин, фаро расидани Наврӯз ба дақиқии “гоҳ” (он) – воҳиди замонии камтар аз сония таъйин карда мешавад ва ин замонест, ки офтоб дар сайри офоқии худ дар бурҷи Ҳамал аз хатти устуво гузашта, ба шимол майл менамояд ва эътидоли комили баҳорӣ фаро мерасад. Ин эътидол аз назари табиӣ ва физикӣ дараҷаи комили таносуб ва аз назари маънавӣ ҳамон адолатест, ки ҳамеша қуллаи ормони башарро ташкил додааст. Ин таносуб, эътидол ва адл шарти аслии вуҷуди инсон ва ба камоли табииву маънавӣ расидани он мебошад. Ривояти машҳур дар бораи мубоҳисаи Ибни Сино бо як кишоварз ва зоҳир шудани дониши ин деҳқон дар бораи эътидоле, ки дар бурҷи Бара (Ҳамал) ҳосил мегардад, аз он гувоҳӣ медиҳад, ки ин донишҳои ситорашиносӣ ва кайҳоншиносӣ, ки мабнои шинохти Наврӯзро ташкил медиҳанд, донишҳои фарогир ва барои мардуми заҳматкаш дастрас буда, онҳо корҳои мавсимии худро бо ҳамин донишҳои дақиқ сомон медодаанд. Ҳамин дақиқии ҳисоби корҳои кишту варз аст, ки деҳқонон мегӯянд, вақти тухм пошидан аз пайи ҷуфти гов он дони тухмие, ки зудтар аз дони дигари ҳамон мушт рӯйи хок меафтад, зудтар неш мезанад. Яъне ин ҳисоби замонӣ хеле камтар аз фосилаи як сонияро дар назар дорад. 

Ба ҷуз корҳои деҳқонӣ ҳама шуғлҳои дигар ва ҳамчунин суннатҳои мардумии тоҷикӣ заминаи мустаҳками илмии ситорашиносӣ (астрономию астрологӣ) ва табиӣ доштаанд.

Дар суханронии наврӯзии соли гузаштаи Пешвои миллат, Райиси Ҷумҳури Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон аз ҷумла омадааст: “Бояд гуфт, ки ҳар ҷашну маросим ҳикмат ва баракате дорад. Хусусан Наврӯз, ки маҷмӯае аз андӯхтаҳои ҳакимонаи халқу миллатҳои куҳанбунёд мебошад, ҷашнест, ки зиндагиву рӯшноӣ, некиву накӯкорӣ, сулҳу созандагиро меситояд ва мақоми инсонро азизу гиромӣ медорад.”

Ҳамин ду ҷиҳати муҳимтарини ин ҷашн, яъне ҳакимона ва инсонмеҳвар будани Наврӯз боиси иқболи густардаи ҷаҳонии он гардид. 

Давлат ва миллати тоҷик сол то сол аз фарҳанг ва ҳикмати Наврӯз истифодаи муассиртар менамоянд, ҳамчунин Тоҷикистонро чун хостгоҳ ва маъвои фарҳанги Наврӯз беҳтар муаррифӣ намуда, аз тадбирҳои наврӯзӣ барои беҳбуди робитаҳои сиёсӣ, фарҳангӣ ва илмии инсонпарварона баҳрагирӣ мекунанд.

Адабиёти тоҷик низ, ки аз ибтидо ҳомӣ ва ҳофизи ҳикмат ва суннатҳои Наврӯз будааст, ба анҷоми ин рисолати пурифтихор - таҷассуми ҳарчи маънавитар, рангинтар ва ҳикматозини ин ҷашни инсонӣ ва ҷаҳонсоз идома медиҳад.

Имсол лаҳзаи оғози Наврӯз дар Тоҷикистони азизи мо рӯзи 20-ми март, соати 15:28:40 мебошад. Ҳамаи ҳамватанони азизро ба ин муносибати фархунда шодбош гуфта, барояшон тандурустӣ ва хуррамию комравоӣ орзу менамоем.

Ин шеър чанд сол пеш дар ин таърих чоп шуда, ки Файзбек онро рӯйи сафҳа оварда чопи дубораашро хост. Дилам нашуд рад бикунам. Биноан бо андак тағйир чоп мешавад. Сафҳагардони тақвими мелодӣ муборакатон бод.

СОЛИ НАВ

Пок чун домони Марям

Дашту саҳро,

Пар кушода кафтарони барф

Аз кафи дасти Масеҳо.

Шаҳр дар озини симин аст,

Сарви майдон зери бори меваи шодоби заррин

аст.

Моҳ гӯё байза бинҳода,

Дар таҳи арча – 

 Дар сари ҳар чорсӯ – як хирман афлесун.

Бӯйи арча, бӯйи афлесун

Медамад то осмон афсун,

Ёдҳои кӯдакию навҷавониро

Зинда месозад ба дилҳо.

Ҷашни Мелод аст, ё Эҳё?

Пеш аз ин раҳгузар аз раҳгузар гӯгирд мепурсид,

Ҳол мепурсад:

«Бародар, барқ доред?».

Ҳиммати олӣ,

нуктадонем,

Барфро дар дафтари анбори кӯҳистон

Барқ мехонем,

Қалбҳо чун чархаи неру,

Қалбҳо дар синаи дарёст.

Соли нав дар асл танҳо як баҳонаст,

То бигӯйӣ ҳамдилеро, ки «сарат сабзу

саломат бод!».

Соли нав дар асл танҳо як фасонаст,

То ҳақиқатхастагон ҷӯянд аз афсона

имдод…

Пойи сабзи ҳақ ниҳода нақш дар иқлими

тақвим,

Дасти сабзи сарви мину рост сӯйи ҷовидон аст,

Бахтатон сабзу ҷавон бод,

Соли Нав – 

Соли Ҷавон аст.

УСТУРАИ ХАЗОН

УСТУРАИ ХАЗОН

Эй войи мо, агар ки ҳаминем, вассалом,

Пӯяндае ба рӯйи заминем, вассалом.

Эй войи мо, агар ки фақат акси хешро

Дар чорчӯби вақт бубинем, вассалом.

Барбод дода ҳар нафасе фурсати савоб,

Дар интизори фурсати кинем, вассалом.

Ҳайфи ҳазор умед, ки дар дил ҷавона зад,

Устураи хазони ҳазинем, вассалом.

Хуршед ҳар саҳар чу расад бар саломи мо,

Мо як калова чини ҷабинем, вассалом.

Эй кӯдакони қарни қароинситези мо,

Ночор, ногузир қаринем, вассалом.

СУХАНОНИ ҲАКИМОНА

СУХАНОНИ ҲАКИМОНА

Самимият модари ҳақиқат ва чеҳраи инсони босадоқат аст.
Д. Дидро

***
Ҳунар агар нон набошад ҳам, шароби зиндагист.
Жан Пол (Рихтер)

***
Таърих румонест, ки бовараш мекунанд,
Румон таърихест, ки бовараш намекунанд.
М. Сафир
***
Зебоӣ гули мирандаест, ки танҳо лаҳзае фурсати шукуфтан ёфтааст.
В. Шекспир

***
Танбалӣ духтари сарват ва модари фақр аст.
П.Декурсел

***
Танбалӣ зангори хирад ва тан аст: калиде ки ҳамеша ба кораш мебаранд, ҳамеша наву дурахшон аст.
Б.Франклин

***
Модар ягона олиҳаест дар рӯйи замин, ки дар баробари худ мункирон (атеистҳо) надорад.
Г.Лессинг

***
Дунё оинаест ки аз он акси ту ба ту менигарад. Нигоҳи хашмине бар он биандоз ва онгоҳ чеҳраи тирае аз он ба ту менигарад: аммо касе ки бо ӯ ва ё бар ӯ механдад, онро дӯсти шодмон ва самимӣ меёбад.
В.Теккерей

***
Ақидаи ҷамъӣ (иҷтимоӣ) ҷараёнест, ки ҳатто агар битавонем онро худ ҷорӣ созем, (ҳаройина) бояд аз пайи он биравем.
П.Буаст

***
Ҷавонӣ гумроҳист, миёнсолӣ-мубориза, пирӣ-таассуф.
Б.Дизраэл

***
Мусиқӣ забони ҳақиқии умумибашарист.
К. Вабер

***
Андешаҳо болҳои рӯҳанд.
Я. Бови

***
Андешаҳо шохаҳоянд, суханон - гулҳо ва ҳосил танҳо дар амали оқилона аст.
И.В. Гёте

***
Ном чист? Мо ба садбарг ҳар номи дигаре ҳам медодем, ҳамчунон накҳаташ дилрабо мебуд.
В. Шекспир

***
Миллат ҳамдилии азимест, ки бар эҳсоси қурбонӣ асос ёфтааст. Қурбоние ки шуда ва хоҳад шуд.
Ж.Э.Ренан

***
Оғоз беш аз нисфи ҳама чиз аст.
Арасту

***
Ҷаҳолат шаби хирад аст, шаби бемоҳу беситора.
Сисерон

***
Нафрат - эҳсоси фаъол, ҳасад - ғайрифаъоли норизоист.
Ҳеч ҷои тааҷҷуб нест, вақте ки ҳасад табдил ба нафрат мешавад.
И.В. Гёте

***
Нобаробарӣ ҳам яке аз қонунҳои хуби табиат аст, мисли дигар қонунҳояш.
И. Шерр

***
Фақр заҳмати танбалист.
П.Декурсел

***
Асоси ахлоқ моҳияти ҳақиқатҳои бетағйир аст, монанди бадеҳиёти (аксиомаҳои) ҳандаса.
П. Декурсел

***
Танҳо як хушахлоқӣ ҳаст-ростӣ ва танҳо як бадахлоқӣ ҳаст-дурӯғ.
Э.Фейхтерслебен

***
Эҳтиёҷ шашумин ҳосаи мост, ки аксаран дигар ҳосаҳоро хомуш мекунад.
М.Сафир

***
Уҳдадорӣ бидуни ҳуқуқ бардагист ва ҳуқуқ бидуни уҳдадорӣ беназмӣ (анархия).
Ж. Ликордер

***
Таҷриба кулбаи ҳақирест, сохташуда аз пораҳои мармари қасри зарандуде, ки онро тахайюли мо номанд.
Ж.Ру

***
Таҷриба фарзанди андеша аст ва андеша фарзанди амал. Мо наметавонем мардумро бо китоб биомӯзонем.
Б.Дизраэли

Тарҷума аз русӣ

ОҲУИ БАРФ

ОҲУИ БАРФ

Ба чанголи бод аст гесуи барф,

Ҷаҳонро гирифта ҳаёҳуи барф.

Чу шоҳони афсонаҳои қадим

Ман аз пушти оҳуи ҷодуи барф

Биронам саманд аз уфуқ то уфуқ,

Рабуда нигоҳам талолуи барф.

Ба гӯшам занад занг халхоли ӯ,

Ба чашмам ниҳад пой ҳиндуи барф.

Куҷо меравам? Аз зиё то зиё,

Зи шаш сӯй рӯ кардаам сӯи барф.

Кӣ дида чунин фавҷи занбӯри шаҳд?

Ҷаҳон гашта яксар чу кандуи барф.

Ба шириният, ангубини сапед,

Фазои дилам медиҳад бӯи барф.

Феврали 2015

----------

Канду - хонаи занбӯри асал.

ШЕЪР

Шеър як вижагии шигифтангез дорад. Он суханро ба сароғози бакорату покӣ бармегардонад. Калимаҳои фарсуда, “маҳкумшуда”, ки ҳама сифати суварии худро дар назари мо аз даст дода ва табдил ба пустлохи сухан шудаанд, дар шеър шурӯъ мекунанд ба дурахшидан, садо додан ва атр парокандан.
Паустовский Константин Георгиевич

Тоҷик ба ҳиммат аз ҳама воло буд,
Дар ҳалқаи дор ҳам сараш боло буд.
Пироҳани мову ту, ки нозем бад-он,
Эй кош, ки попечи Қаноатшо буд.

Попеч - пайтоба, пайпоқ.
Қаноатшоҳ, сардори ғаюри тоҷик, ки боре аз савдогаре дар Хуқанд матоъи нафисеро хост ва ӯ гуфт: "Барои дохундаҳо нест", яъне гарон аст. Қаноатшоҳ он порчаро ба нархи дучанд хариду ду пора кард ва дар ду пояш печонду мӯза пӯшид. Баъди ба мақом расидан "бақияи он савдогарро пардохт" Яъне шадидан адабаш кард. Таърихи Муллониёз.

ГУЛҲОИ ТИРАМОҲӢ

Гулҳои тирамоҳӣ

Падруди офтобанд.

Эҳдои охирини 

Мавлуди офтобанд.

Гулҳои тирамоҳӣ

Рухсора зард доранд.

Аз хори хушки пойиз

Як дарза дард доранд.

Сад чашм интизоранд,

Сад лаб суолу хоҳиш.

Муҳтоҷи як тасалло

Муҳтоҷи як навозиш.

Бо нархи ҷон бубахшанд

Эъҷозро таҷассум.

Хандон шаҳиди ишқанд

Аз теғи як табассум.

Резанд болу парро,

Дар домани зимистон.

Гулҳои тирамоҳӣ

Дар зери тири борон.

ТУТ

Аз мактаб бармегаштам, нисфирӯзӣ, ҳаво гарм, оби ҷӯйи боғро баста буданд, қади ҷӯйи калонро сангу чим гирифта.

Ҷӯи об қад-қади роҳ мерафт ва аз обмӯриҳо ба боғҳои пеши ҳавлӣ ворид мешуд.
Дар сари ин ҷӯй каҳдони мо буд ва дар пеши девори қади раҳи каҳдон як кунда тути пир вале шохаҳояш ҳамеша ҷавон, чун ҳар сол шохҳояшро барои кирмак (кирми пилла) мебуриданд ва боз то тирамоҳ шох сабз мекард.
Марде урупоисурат ва бо зоҳир босалобат, ки ҳатто аз директори мактаб ва раиси колхози мо ҳам либоси оростатару расмитар ва ҳатто галстук ҳам дошт беле дар даст лаби ҷӯйи боғро меканд, ва зоҳиран пештар аз ин дар пойи тут ҳавзчае сохта буд ва инак аз хати кандаи ӯ як ришта об ба сӯи он ҳавзча ҷорӣ мешуд.
Ин мард рост истода фукашро пушти даст ба дастаи бел такя дода ба тут нигоҳ карду гуфт, бихур, бихур, нӯши ҷон кун ин оба… Ин қадар солҳо ба ту об надоданд!
Ман вақте аз паҳлуи ӯ мегузаштам, то вориди дарвозаамон, шавам ба вай салом додам, аммо ӯ гӯё на чизеро медид ва на мешунид, ҳамоно бо тут суҳбат дошт.
Падарам болои суфа нишаста чой мехурд. Бо тааҷҷуб он чиро дида будам ҳикоя кардам. Табассуме карду гуфт:
-Маҳмадраҷаб аст. Дина аз Сахалин омадааст. Дар Ҷанг буд. Асир уфтоду озод шуд. Ба “гуноҳи” асирӣ ӯро умрбод ба Сахалин бадарға карданд. Марзи заминашон дар ҳамон ҷои тут буд. Ҳамин тут аз замину ҳарчи доштанд боқӣ мондааст.
-Магар то ҳол ин тутро касе об намедод. Ин қадар солҳо?!
Падарам хандид:
-Аҷаб соддагие. Агар об намехурд, то ҳол сабз мемонд? Дарахт аз танааш об намехурад, аз сари решаҳояш мехурад ва сари решаҳои ин тут дар таги ҳамон ҷӯи об аст. Доим об дорад, аз ҳамаи дарахтони дигар бештар об дорад.
-Оё, ун, ун акаи…
-Маҳмадраҷаб.
-Инро намедонад?
-Медонад, медонад, бачам, ӯ тутро ёд кардааст, хеле ёд кардааст, бо тут гап мезад, ҳа?
-Ҳов, гап мезад.
Нигоҳи падарам ба дарахти бузурги сияҳмуруди пеши суфа дӯхта шуда буд ва ин бори чандумин буд, ки ба ман ёдрас мекард:
-Ана ҳамин муруд дастниҳоли очам, бибиат аст. Онро дона нишонда буд...
Эҳсос кардам мехост ин суханро идома диҳад, аммо намедонам чаро дигар натавонистам суоле бидиҳам. Ман ҳам ба муруд нигоҳ мекардам ва шохаҳои анбӯҳи сабзи онро медидам, ки гӯё пораҳои сафеди абр дар онҳо гир карда буд ва осмони сокити нилгуни зуҳри тобистон аз хилоли ин шохаҳо абадиятро замзама менамуд

РОЗИ ШЕЪР

РОЗИ ШЕЪР

ВАЗНИ ШЕЪР

Агар бихоҳем шеърро чунон, ки аз оғоз буда ва то кунун ҳаст ва урфу одат бар он ҷорист, таъриф кунем, бояд чунин гуфт: шеър таълифе аз каламот аст, ки навъе вазн дар он битавон шинохт.
Парвиз Нотили Хонларӣ

Албатта, агар касе бихоҳад имрӯз зарурат ва фазилати вазн дар шеърро собит намояд, кори ӯ шоистаи масали “Дучархаро дубора ихтироъ кардан” мебошад. Ин мавзӯи собитшуда аст ва қавли нақл аз муаллифи рисолаи машҳури “Вазни шеъри форсӣ”-и Парвиз Нотили Хонларӣ аз сӯе агар ба хотири салоҳияти мумтози ӯ дар ин мавзӯъ бошад, аз сӯйи дигар ба ин хотир аст, ки ӯ дар айни ҳол аз шоиронест, ки барои навтару тозатар кардани вазн ва қолабҳои шеъри форсӣ талошҳои амалӣ ҳам ба харҷ дода ва мисли устод Садриддин Айнӣ, Абулқосими Лоҳутӣ, Нимо Юшиҷ, Меҳдии Ахавони Солис ва дигарон намунаҳои навоваронае офаридааст ва ахиран дар муқаддимае, ки маъруфтарин шоир ва адабиётшиноси муосири Эрон Шафеъии Кадканӣ бар ашъори Парвиз Нотили Хонларӣ навишта, ӯро дар нав кардани шеър бар Нимо Юшиҷ муқаддам шумурдааст.
Зимнан, танҳо ҳамин нукта, ки падидае бо номи “шеъри нав” аз назари поэтикӣ қабл аз ҳама ба вазни шеър бастагӣ дорад, шоҳиди гӯё бар аҳаммияти аввалдараҷаи унсури вазн дар шеър аст. Албатта, баҳсҳое аз ин қабил, ки дарунмоя ва муҳтаво дар шеъри нав муҳимтар аз вазн аст, ҷой дорад ва беҳуда ҳам нест, аммо мусаллам аст, ки агар тағйироти фаннии (техникии) поэтикӣ аз роҳи вазн дар шеър ба вуҷуд намеомад, гумон буд, ки баҳси “шеъри нав” ҳам ба миён биёяд, зеро таҳаввул ва нав шудани мазмуну муҳтавои шеър дар тамоми давраҳои адабиёти мо ва адабиёти ҷаҳон дар қолаби вазнҳои маъмулӣ ҷараён дошт ва дар ҳеч даврае ин раванд қатъ нашудааст, зеро қатъи он маънои қатъи худи шеъру адабро дорад.
Гузашта аз ин вазн чи дар даврони куҳан ва чи имрӯз танҳо хосси шеъри мо нест, балки ба гунае дар шеъри ҳамаи халқҳои ҷаҳон ҷой дорад. Аз ин рӯ назарияпардозони адабиёт бо шурӯъ аз Суқроту Афлотуну Арасту то имрӯз (он гуна, ки дар таърифи боло ҳаст) вуҷуди вазн дар шеърро ба сурати умумӣ, на хосси миллате ё халқе таъкид кардаанд. Маяковский, аз навовартарин шоирони қарни бисти ҷаҳон, ки аз ҷумла дар Эрон ӯро аз саромадони “шеъри сафед” медонанд, дар рисолачаи таҷрибӣ ва амалии худ “Шеърро чӣ тавр бояд сохт?” менависад, ки “Қабл аз навиштани ҳар шеъре маро як ғулғулаи ритмӣ фаро мегирад ва вазн ба воситаи пӯшиш додани ҳамин ғулғули ритмӣ бо калимаҳо дар (шеъри) ман сурат мегирад”. Дигар шоироне, низ, ки шеъри мансур ё шеъри сапед сурудаанд, ҳаргиз мункири фазилати вазн ва беш аз он ритму оҳанги хосс дар шеър набуда, ва бахши зиёде аз ашъорашон дорои авзони маъмулӣ мебошад. Лозим ба ёдоварист, ки манзур унсури мутлақ ва ягона дар таркиби шеър донистани вазн ҳам нест, зеро на ҳар каломи мавзун метавонад, шеър бошад, ки ин баҳси ҷудост ва дар пай хоҳад омад.
Зарурати ин баҳс аз он ҷо ба миён омад, ки баъзан шоирони ҷавон, хусусан мавқеъе ки ба вазни шеърашон эрод мегиранд, бо беэътиноии ошкор эълон мекунанд, ки вазн барои онҳо муҳим нест, муҳим ин аст, ки дар ашъори онҳо мазмунҳои тоза ва эҳсосоти воло ҷой дошта бошад. Дар ин лаҳза фикр намекунанд, ки чаро бузургоне чун Рӯдакиву Фирдавсӣ, Камоли Хуҷандиву Ҳофиз, Мавлонову Бедил, Айниву Лоҳутӣ ва... бо ин қадар диққат назокатҳои вазнро дар ашъорашон ба тамому камол риоят кардаанд? Магар онҳо мазмунҳои куҳнаву камарзиш ва камбуди эҳсосоти волоро хостаанд ба воситаи вазни саҳеҳ ҷуброн кунанд? Агар касе гумон мекунад, ки вазни суннатӣ барои онҳо мисли муқаддасоти мазҳабӣ буд ва дар риояи он ногузир буданд, чунин ҳам нест. Дар қолаби вазни суннатии арӯз дар тӯли асрҳои бидъатҳо ва навовариҳои зиёде сурат гирифтааст, чандин вазнҳои тозаи бесобиқа ва навъҳое аз қабили мустазод ба вуҷуд омада ва ихтироъгарони онҳо на танҳо мазаммат нашуда, балки ситоиш шудаанд. Мавзӯъ ин аст, ки ҳар чизе меъёре дорад ва ин меъёрҳо ҳосили таҷрибаи чандин насл аст ва вақте ки вориди ин меъёрҳо мешавем, аз ҷумла меъёрҳои пазируфташудаи вазни суннатии арӯз, шарт аст, ки онро риоя бикунем. Касе қодир ба навоварӣ дар ин меъёрҳо бошад, метавонад бо эҷоди осори навоварона ва тавзеҳи назарӣ (мисли устодон Айнӣ, Лоҳутӣ, Нимо, Пайрав...) онро собит намояд ва мисли “арӯзи нав” (шеъри нав) ё “шеъри сапед” онро ба меъёр дароварад. Дар акси ҳол чӣ зарурат дорад, ки касе вазни маъмулиро надониста ва эҳсос накарда, ба такаллуф ва иштибоҳоти паёпай ба ин вазн шеър бигӯяд. Анвои каломи бадеъ хориҷ аз вазн зиёд аст ва ба ҳар яке аз онҳо метавонад андешаҳо ва эҳсосоти волои худро баён намояд.
Ҳамчунин гуфтанист, ки сакта ва иштибоҳ дар вазни шеър, аз ҷумла арӯз, барои шоирони тавоно ҳам гоҳо рух медиҳад (инро ҷудо аз ихтиёроти шоирӣ ва сактаи малеҳ, ки махсус ворид карда мешавад бояд донист), вале ҳаргиз онҳо барои бетағир боқи гузоштани он иштибоҳ исрор намеварзанд ва ба маҳзи он, худ ё дигарон онро мушоҳида намуданд, ин иштибоҳ бартараф карда мешавад. Бисёр воқеъ шудааст, ки дар ҷараёни ин навъ ислоҳот шеър на танҳо аз назари вазну оҳанг, балки мазмуну муҳтаво ҳам беҳтару расотар мешавад. Ин таҷриба ҳамон назари В.В. Маяковскийро тасдиқ менамояд, ки қолаби ритмиву оҳангии шеър қабл аз матои лафзии он (аз тобу таби ҳадаф ва мақсуд) ба вуҷуд меояд ва ҳангоми пайкари лафзӣ додан ба ин қолаби ритмӣ калимае метавонад муваққатан ҷойи калимаи аслиро (барои пӯшондани қолаб) ишғол намояд ва то замоне, ки он калимаи муносибро пайдо накунед, табъи шоир қонеъ намегардад. (ниг. https://ru.wikisource.org/…/Как_делать_стихи%3F_(Маяковский))

Баъзан барои тасдиқи иддаои нозарур будани вазн аз гуфтори бузургон масал мезананд, ки “дар тангнои вазн ба фарёд омадаанд”. Аз қабили ин баёноти машҳури Мавлоно:

Растам (ё риштам) аз ин байту ғазал, эй шаҳи султони аҷал,
Муфтаилан, муфтаилан, муфтаилан кушт маро.

Ки ин ҳам аз баёноти лутфомезе чун “Қофия андешаму дилдори ман Гӯядам м-андеш ҷуз дидори ман” мебошад, ки танҳо ба вазну қофия маҳдуд намешавад, балки он ҳолест, ки дар тамсили дигари Мавлоно омада ва дар ҳузури маҳбуб нома хондан ва ҳарф заданро ҳам такаллуф ва нозебо медонад. Дар асл бошад, вазну оҳанги калом барои Мавлоно, ки аксари ашъорашро дар ҳоли самоъ сурудааст, мисли “майдони магнитӣ” аст, ки тамоми муҳити ҳастиро фаро мегирад ва маъониро дар қолаби калимаҳо аз дурдасттарин зовияҳои табиат ва моварои он ҷазб мекунад. Дар ин ҳол аст, ки хитоб менамояд:
Эй ақл ту зи шавқ парокандагӯй шав,
Эй ишқ, нуктаҳои парешонам орзуст.
Ин шояд, ҳамон ҳолест, ки дар забони русӣ “стихия” номида шудааст, ва дар айни парокандагӣ низоми табиӣ ва сириштист ва аз ҳар маҳдудае фаротар меравад, дар ҳоле ки низоми олӣ ва аввалӣ низ ҳамин аст. Муҳим ин аст, ки ҳамин баёноти дорои вусъати кайҳонӣ низ ба тамому камол дар қолаби маъмул ҷой шудааст.
Эроди дигаре, ки дар мавриди вазни суннатии арӯз баён мешавад, ин аст, ки арӯз ихтирои араб аст ва гӯё рӯйи шеъри мо бор карда шудааст. Дуруст аст, ки он системаи паймонагирии вазн, ки бо номи “арӯз” ҳамроҳ бо қолабҳои овоии он, ки аз иштиқоқи гуногуни калимаи “фаъала” (фоилун, мафоилун, мустафъилун ва ғ.) сохта шудааст, кори донишманди араб Халил ибни Аҳмад (718-791) аст. Аммо, ин қолабҳо рӯйи забони шеъри мо бор нашудаанд, табиати забони шеъри моро тағир надодаанд ва ба худ тобеъ накардаанд, балки забони мо дар он тасарруф намуда, онро ба худ тобеъ карда, ҳамин қолабро барои сурати айнӣ додан ба чандин вазни дигари сирф тоҷикӣ, аз ҷумла мутақориб ва вазни рубоиву дубайтӣ истифода намудааст. Зеро аслу асоси ин вазн бар мабнои хосияти сириштии забони мо ва чандин забони дигари дунё – мавқеъ ва ҳаҷми ҳиҷоҳо (дарозу кутоҳ) мебошад. Чи метавон кард, ки паймонаҳои имрӯзии мусиқии мо ҳам ба ном сирф тоҷикӣ нестанд, аммо ба воситаи онҳо мусиқии мо андозагирӣ ва бе каму кост нигориш мешавад.
Аслу асос ин аст, ки ба ин восита ритму оҳангу вазни сириштии забони мо дуруст ташхис гардида, ин паймонаҳо дар тӯли беш аз ҳазор сол бе каму кост кор дода, як таҳаввули (метавон гуфт имтиҳони) муҳимро бо номи “арӯзи нав ё шеъри нав” аз сар гузаронда, устувор боқӣ мондаанд. Ҳеч монеъе нест, агар мо ин системаро ба гунаи дигар танзим намоем, ба баҳрҳо ва рукнҳо ва дигар аҷзои он номи сирф тоҷикӣ бидиҳем. Дар ин роҳ донишмандони ҳамзабони мо кӯшишҳои қобили мулоҳизае анҷом додаанд ва ин раванд идома дорад. Аз ҷумла ба ҷои “афоил” он гуна, ки баъзан дар мусиқии қадим маъмул буд, таркиби ҳиҷоиву тараннумии “та-тан-тон”-ро ба кор бурдаанд. Масалан, ба ҷойи фоилотун “тан-та-тан-тан”. Аммо, ин кӯшишҳо ҳанӯз ба системаи фарогири тоза надаромадааст.
Тавре гуфта шуд, он вазне, ки имрӯз мо бо номи “арӯз” мешиносем ва ба кор мебарем, комилан аз сиришти овоии забони мо бармеояд. Як далели барҷаста агар ин бошад, ки дар адабиёти гуфтории мо (фолклор), рубоиёт, дубайтиҳо, ғазалҳо, таронаҳо ва дигар анвои шеърии дар вазни арӯз сурудашуда аз тарафи ашхосе, ки мусалламан аз илми арӯз огоҳӣ надоштанд, фаровон мавҷуд ҳаст, далели дигари барои ҳар нафаре дастрас ин аст, ки дар навиштаҳои мансур, ҳатто ғайрибадеӣ, гуфтори рӯзмарраи мардум диққат кунад ва ибороту ҷумлаҳоро ба вазни арӯз бисанҷад, онгоҳ дармеёбад, ки дар ин навиштор ва гуфтор бештаре аз ибороту ҷумлаҳо ба таври табиӣ ба яке аз вазнҳои арӯз рост меояд.
Аз ҷумла дар яке аз дастурҳои забономӯзӣ ин ҷумлаҳои кутоҳ оварда шудааст (дар муқобилашон мо қолаби вазнро меафзоем):
Имрӯз офтобист – мафъулу фоилотон.
Имрӯз абрист – мафъулу фаълон ё мустафъилун фоъ.
Имрӯз боронист – Фаълан мафоъилон ё мустафъилун фаълон.

Ё ин ҷумлаи одӣ, ки ҳамчунин дар ин дастур омадааст:

Дарсҳои мо оғоз шуданд.
Ин ҷумла дар тамомӣ вазни ягона надорад. Аммо ду ҷузъи он дар ду вазн аст: дарсҳои мо (Мафъулу фаълан ё мустафъилун фоъ) ва: оғоз шуданд (мафъулу фаъал – ду рукни охири рубоӣ). Акнун бубинем, ки ба чи содагӣ бо андаке кор кардан рӯйи таркиби наҳвии ҳамин ҷумла он яклухт вориди вазн мешавад:
1.. Дарсҳои мо шуданд оғоз (фоилотун, фоилотун, фоъ)
2.. Оғоз шуданд дарсҳои мо. (--v/v-v-/-v-v-)

Ё ҳар калимаи тоҷикиро барои имтиҳон ба танҳоӣ ё дар сурати эҳсоси зарурат бо изофа (-и) ё пайвандаки паиҳами (-у) чанд бор такрор кунед, ҳатман як вазни “расмии” арӯзӣ ба вуҷуд меояд.
Ончи дар ин шеъри Пайрав Сулаймонӣ бо вуҷуди ибораҳо ва калимаҳои гуногун мушоҳида мешавад:
Дашти васеъу боғи латифу ҳавои хуш,
Саҳрову ҷангалу чаману кӯҳу лолазор
Ки яке аз хушоҳангтарин вазнҳои арӯз – музореъи мусаммани ахрабу макафуфу мақсурро ба вуҷуд овардааст.
Инҳо барҷастатарин далел барои сирф тоҷикӣ будани он паймонаест, ки мо бо номи “арӯз” ба кор мебарем.
Шоирони тавоно дар қолаби арӯз маъмултарин ва табиитарин таркиб ва қолаби наҳвӣ (грамматикии) забонамонро ба кор гирифтаанд, дар ҳоле, ки ин таркибҳо дар чанд шакли дигар дар қолаби ҳамон вазни мавриди назар ҷойгир мешаванд. Зимнан, на мавридҳое дар назар аст, ки шоир ба таври хоссе хоста бошад санъатнамоӣ кунад, балки дар равиши кори маъмулии шоирӣ.
Аз ҷумла ба ин мисраи устод Муъмин Қаноат таваҷҷӯҳ намоед:

Пас аз ҳиҷрон ба васли ту расидам боз, эй дарё,

Ба назар мерасад, ки агар касе бихоҳад ҳамин мазмунро хориҷ аз қолаби вазн, ба наср ҳам бигӯяд, боз табиитарин сурати наҳвии, ин ҷумла ҳамин хоҳад буд, ки дар байти мазкур омадааст. Бо ин ҳол таваҷҷӯҳ кунед, ки ҳамин ҷумла дар чанд шакли дигараш дар қолаби ҳамин вазн (ҳазаҷи мусаммани солим мафоӣлун, мафоӣлун, мафоӣлун мафоӣлун) боқӣ мемонад.

2) Ба васли ту пас аз ҳиҷрон расидам боз, эй дарё,

3) Расидам боз, эй дарё, пас аз ҳиҷрон ба васли ту,

Дар сурати зарурат бо ҷобаҷоии дигар ва афзудан ё костани баъзе ҷузъҳо ин мазмунро ба чанд сурати наҳвии дигар дар қолаби ҳамин вазн метавон овард. Аммо боз ҳам табиитарин ва бино бар ин шоиронатарин сурати наҳвии мисраъ ҳамон асл аст.

Идома дорад.