БА МУНОСИБАТИ ҲАМОИШИ ОБ ЛОЗУРКӮҲ

Имрӯз башар воқеан дар рӯёрӯйӣ бо ду хатари азим қарор дорад, ки яке табиъист ва дигаре маънавӣ. Табиъӣ он аст, ки бо номи «гармои ҷаҳонӣ» аз чандин сол қабл шинохта шудааст ва атрофи он ҳангомаҳо барпост, вале зоҳиран наметавон аз он пешгирӣ кард. Маънавӣ он аст, ки башар дар сабқати пешдастӣ бар якдигар даст ба исрофоте моддию маънавӣ мезанад, ки ин равандро суръат мебахшад ва ҳеч ҳозир нест, аз ин сабқатҳои ҷунуномез даст бикашад. Дар ин миён «лозур» (пиряхҳо) рамзи захираҳои оби ҳаёти сайёра ҳастанд, ки бо исроф ба нобудӣ кашонда мешаванд. Дар айни ҳол шабеҳи лозурҳои дерсол бар қуллаҳои омонбӯси кӯҳистон ҳамчунон захираҳои маънавӣ ва арзишҳои суннатии башарӣ ва миллӣ ҳастанд, ки бо муҳофизакорӣ дар лифофаи урфу одатҳо ва анъанаҳои неки суннатии мардумӣ нигоҳ дошта шудаанд, вале дар ин сабқатҳои бартариҷӯйӣ онҳо низ гудохта ва аз миён бурда мешаванд. Табиъат ва одамийят ҳарду дар як хатти бӯҳрон қарор гирифтааст. Нобудии яке нобудии дигар ва наҷоти яке наҷоти дигарест.

Истода ту дар муқобили тӯфон

Як деҳаи муштипар дар оғӯшат.

Эй Пири муроди банда, Лозуркӯҳ,

Ҳошо, ки даме кунам фаромӯшат.

Селоб ба рӯи синаат канда

Аз қарн ба қарн дарраҳои жарф.

Гаҳ ҷомаи сабзи хусравон дорӣ,

Гаҳ хирқаи сӯфи сӯфиён аз барф.

Саҷҷодаи туст осмони шаб,

Тасбеҳи ситораҳо дар ангуштат.

Дарёи шароби нур мерезад

Дар косаи сангҳо зи чархуштат.

Гулбонги азони бомдодонро

Ту ҳарф ба ҳарф мекунӣ такрор.

Ҳар ҷо ки будам тамоми умри худ

Ман мешудам аз ҳамин садо бедор.

Ду даст кушодаву уфуқҳоро

Ҳамчун хати марз кардаӣ таъйин.

Ҳамчун хати ҳушдор бар девор,

Ҳамчун хати марзи суннату ойин.

Мисли хати сарнавишти бетаҳрир 

Ин хат ба нигоҳи ман муҷассам буд.

Тӯмори муқаддаси балогардон,

Чун хатти васийяте зи Одам буд.

Бигзор ки ҳар хате шавад ботил,

Зинҳор, на ин нишонаи тақдир.

Бигзор ки дар ғуруби хунинаш

Бар гардани ман биёяд ин шамшер.

Истода агар наӣ сари ин марз

Дар селрави замонаи бекеш,

Арвоҳи гузаштагон ба шоми ид

Пайдо накунанд хонаҳои хеш.

Умре ба шаҳомати ту менозам,

Эй мазҳари рӯҳи бешикасти ман. 

Аз шохаи килки ту қалам кардам,

Ангушти Масеҳ шуд ба дасти ман.

Занбӯри ту лона дар дилам дорад,

Чун дар ҷигари камолҳои нарм.

Ҳарчанд ки неши садзабон хурдам,

Озори касе наҷустам аз озарм.

Бо санги қаноати ту бишкастам

Сар нозада гардани ҳавасҳоро.

Омӯхтам аз ҳилоли лоли ту

Афсуни раҳоӣ аз қафасҳоро.

Аржанги ман аст ҷумла осорат,

Зелолу чабарғу фарку гулхорат.

Ҳам боғи наботи ман ба домонат,

Ҳам шохи наботи ман ба дасторат…

Як умр ба як қарор истодан

Дар паҳнаи ин ҷаҳони беистод

Дарсест варои ҷумла мактабҳо,

Ғайри ту надонамаш дигар устод.

II

Бо суръати чархи саҳнаи театр

Ҳар лаҳза ҷаҳони мо дигар гардад.

Ҳар қадр ниқоб тоза орояд,

Дар дидаи ман ғарибтар гардад.

Ночор ғарибтар шавам ман ҳам,

Чун ҷумлаи бениҳояту оғоз.

Чун тарма дилам ба доманат кӯчад,

То сар биниҳад ба пои ту, устоз.

Худ аз пайи дил ҳамешитобам боз,

Пайваста ба лаб ҳамин дуъо дорам:

«Эй кош, туро ба ҷои худ ёбам,

Ё Раб, машикан ту хатти паргорам.

Бигзор, ки раҳ чу кошии чинӣ

Ҳамвор бувад, фароху бопаҳно.

Бигзор, ки пул ба пояи пӯлод

Нозанда бувад ба шонаи дарё.

Бигзор ҳазор нақшаи дигар

Дар тарҳи навини роҳҳо бошад,

Аммо ту ба ҷои хештан бошӣ,

Саҳми ту зи тарҳҳо ҷудо бошад…

Эй роҳкушо, туро сано хонам,

Хайре ба ҷаҳон чу раҳкушоӣ нест.

Сад гуна нисор мекунад мардум,

Аммо ба савоби ин худоӣ нест.

Он пинаи дасти ту гули шодист,

Ангушти ту худ калиди ободист,

Чашми ту чароғи роҳи озодист,

Ҳаққо, ки ҳамосаи ту фарҳодист.

Танҳо зи ту илтимоси ман ин аст

Аз ёд мабар шукӯҳи куҳҳоро.

Магзор, ки об аз осиё афтад,

Аз решаи ҷон ҷудо шавад дарё.

Лозуркӯҳ!

Бурҷи порсои ман

Албурзи шукӯҳи хештандорӣ.

Дар раг-раги рӯдҳост хуни ту

Дар пайкари дашту боғҳо ҷорӣ.

Ойини ту карда ойинабандат,

Он кист, ки бишканад туро ойин?

Он кист, ки аз ҷунун гиребонат

Хоҳад бидарад ба панҷаи хунин?

Ҳайфо, ҷигари ту об мегардад,

Дар оташи ҳирсу ози оламхор.

Сӯи ту ҳамехазад зи ҳар кӯе

Оташнафас аждаҳои истеъмор.

Ҳар дуд, ки аз манораҳои оз,

Мепечад сӯйи гунбади гардун,

Чун ҳалқа ба гардани ту меафтад,

Гӯё ки ту вомдорӣ аз ҳар дун».

III

Ин гуна дилам ба чангали ошӯб,

Ногоҳ зи дур мешавад пайдо

Он қуллаи меҳри ҷовидони ман

Он пайкари пуршаҳомати воло.

Як пораи абри шӯх кӯдаквор

Бо бозии хеш карда машғулаш,

В-он хоҳари меҳрубони ӯ – Маҳрӯд 

Мешӯяд пойҳои шахшӯлаш.

Ӯ низ маро зи дур мебинад,

Месурфаду рост мекунад қомат:

«Обоо, 

ку биё,

чи дер меоӣ,

На хатти ту мерасад, на пайғомат».

Эй Пир, дуруд, ҷовидон бошӣ,

Бе ёди ту як нафас намегирам.

Сад шукр, ки боз дидамат барҷой,

Бе ту камтар зи нақши тасвирам.

Бурҳони вуҷуди ман вуҷуди туст,

Бе устуни қомати ту вожунам.

Ҳар кабки канори туст ҳамхонам,

Ҳар лолаи сурхи туст ҳамхунам.

То ҳаст паноҳи ту Ҳумохуна,

То боли ҳумой бар сарам бошад.

Бе афсару тахту ганҷ султонам,

Ин бол чу дасти модарам бошад.

Медонам як-як арчаҳоятро,

Ҳар бор шуморашон ҳамегирам.

Ҳар кас, ки камон кашад ба нахчират,

Гӯё, ки ба дил нишонад ӯ тирам.

Бигдохта оташи дилат лозур,

Ҷорист зи чашмат оби ойина. 

Ҳар кас, ки бидид рӯи худ дар он

Дар ӯ нагирифт сеҳри бадкина.

Як тахтаи лозури ту фарзандон

Дар оташи назъ рӯйи дил монанд.

Аз ҷӯйи яхат насибаи охир

Дар мазраъи оташини худ ронанд.

Дарсе, ки гирифтам аз дабистонат

Фармоядам аз ҳазор як кардан:

Қулзум ба даруни сина парвардан,

Як чашмаи сода бар лаб овардан.

Як чашмаи содае, к-аз он хуршед

Бо найлаби нур об менӯшад.

Худ оинаи камоли берангист,

Сад ранг гул аз канори он ҷӯшад.

Бар «қуллаи оҷ»-и шеъри номавзун

Аз лолаи сурхи ту ливо дорам.

Пеши ту ки ҳамчу тифли нодонам,

Аз мӯи сафеди худ ҳаё дорам.

IV

Ҳоло, 

хуш бош, Достони ман,

Умри ту фузун зи Достон бодо.

То қуллаи ту нишеми Симурғ аст,

Ин фарру шукӯҳ ҷовидон бодо.

Он гуна, ки по ба доманат мондам,

Як рӯз ба домани ту сар монам.

Сад шукри вуҷуди ту, ки то ҳастӣ,

Бо лаъли дили ту ҳамгуҳар монам…

В-онгоҳ ки осмон чу ойина

Бар фарқи сари ту пора мегардад,

Он гоҳ ки мармари сапеди ту

Хокистари як шарора мегардад,

Он гаҳ ки забони оташафшонҳо

Сар мекашад аз замири ту берун,

Он гоҳ ки ошкор мегардад - 

Дар синаи туст як дили пурхун,

Он гоҳ ки куҳ чу «иҳни манфуш» аст,

Ман хилвати тоати ту меҷӯям,

Аз домани сабзи ту ҳамехезам,

Тавфиқи шафоати ту меҷӯям…

V

То мерасад он замонаи мавъуд,

Он қисмати бехатои лутфу қаҳр,

Мебояд табли огаҳиро кӯфт,

Мебояд хост доди ту аз даҳр.

Эй зодаи чор гавҳар – эй Инсон!

Аз гавҳари оташ ин фузунхоҳӣ

Берун бикашад турову гардонад

Дар тобаи тобдода чун моҳӣ.

Бодо, ки чаҳор рукни бунёдат

Аз адл шавад чу нури биноӣ.

Магзор каҳе зи кӯҳи ту коҳад,

То бо ту бувад тавони дарёӣ.

Дастони ситорарези дарёҳо

Сад чархаи нурро бигардонад

Он қадр, 

ки деви зулмати инкор

Дар пойи шаҳомати ту сар монад.

Июл- сентябри 2009

Тавзеҳот
1.Лозуркӯҳ кӯҳест дараҳояш анбошта аз лозур (пирях) дар мунтаҳои шарқи Тоҷикистон.
2.Дар домани Лозуркӯҳ дараест бо номи дараи килкҳо (найқалам).
3.Кабки ҳилол, ки хушхон нест.
4.Боғи набот – боғи ботаникӣ.
5.Манзур бухорҳои саноъатии ҷаҳонӣ.
6.Эй ҳузури мақдамат дар зиндагӣ бурҳони ман. – Бедил.
7.Номи дарае дар пои Лозуркўҳ, ки ошёни мурғони ҳумо аст.
8.Ишора ба ояти 5 сураи муборакаи «Такосур» (Ва кўҳҳо аз ҳайбати он ҳамчун пашми паҳида пароканда гарданд.)

ХОР ВА БУЛБУЛ

ХОР ВА БУЛБУЛ

Гул неъматест ҳадя фиристода аз биҳишт...

Касоии Марвазӣ

Симои шармгини ту дорад сафои гул...

Шаҳриёр

***

Хори чаман ба булбули маҳҷур таъна зад:

«Ту з-ин чаман наӣ, чи сароӣ санои гул?

Тавсифи гул раво бувадат, гар ки ҳамчу ман

Умре нишаста будӣ ту ҳам пеши пои гул.

Тарки чаман кунӣ ба зимистону ҳар баҳор

Пайдо шавию бар сари доғат ҳавои гул.

Ин гуна тарки заҳмати мо гар намекунӣ,

Тадбири кори ту талабам аз худои гул».

Булбул бад-он нишот сурудан давом дод,

Фармуд: «Эй ба пойи гул, аммо ҷафои гул,

Як аз ҳазор ман насурудам, агар ки ту

Як аз ҳазору як бишиносӣ адои гул».

Ҳамон осори Мансур аст ин дафтар намесӯзад

Мазан оташ ба хокистар, ки хокистар намесӯзад

Бубинам ғарқ дар хуни шафақ фавҷи кабутарро

Ситеғи кӯҳ месӯзад, пари кафтар намесӯзад

Шаби ялдои инсон аз фурӯғаш субҳи давлат шуд,

Чароғе дар ҷаҳон мисли дили модар намесӯзад

Агарчи як Бухоро дафтару девон дар оташ рафт

Яқин омад, гумон месӯзаду бовар намесӯзад

Мабар, эй мурғи минӯ ҷойи дигар ошён з-ин боғ

Гули боғе, ки шабнам дорад аз Кавсар намесӯзад

Бирав бар бурҷи кини худ нишин осуда, эй Марҳаб

Агар аз барқи имони вале Хайбар намесӯзад

Пайи ҳар мури шабтобе дар оташ мезадам худро

Дилам то зиндаам бар ҳоли худ дигар намесӯзад

Аз ин оташ, ки дарди меҳанам дар ҷони ман афрӯхт

Аҷаб бошад агар бар хоки ман мармар намесӯзад

ШОГУНИ НАВРӮЗ

ШОГУНИ НАВРӮЗ

Охирин ҳарфи зимистон,

Охирин барфи зимистонро

Худованд орд кард,

Ҳамчунон шогуни наврӯзӣ

Рехт рӯи суфраи Модар,

Бар қади сабзи санавбар,

Коҷро орост мисли Сарви Кишмар.

Субҳ, пеш аз бомдодон

Рехт рӯи гунбаду гулдастаи масҷид

Ранги якрангӣ,

Ояти тавҳид.

Чун ҳарири захмбанд

Густард пеши дасти Сино.

Ҳамчунон як сафҳаи покизае бо имтидоди бениҳоят

Рӯи мизи Рӯдакӣ бинҳод,

Дархури он «сездаҳ раҳ сад ҳазор»

Байти ғарро, шеъри нотакрор.

Ҷомаи сардӯшии устод Айниро табаррук кард,

Рехт рӯи шонаҳои Пири Фирдавсӣ,

Он нигаҳбони шукӯҳи Ҷам,

Шаҳпари Симурғро афшонд

Бар чакоди Ковиён парчам.

Охирин барф

Рехт рӯи ёли он шерони бедоре, ки пеши пои Исмоил

Ёд доранд он нидои ошноро,

Сӯи Ҷӯи Мӯлиён,

Сӯи сайронгоҳи наврӯзӣ,

То Гули Сурхи Бухоро…

Осмон барҷост!

Ин сапедӣ шоҳиди гӯёст.

Шарфаи ин барф

Ҳарф, ҳарфи Ҳуст,

Поку беоҳуст.

Хокро магзор танҳо як нафас, як лаҳза, ё Ҳодӣ,

Хокро аз хок бардор,

Чеҳраи тифлонаашро пок соз,

Ашки хунолудаашро покшӯӣ кун ба оби раҳмати хеш,

Рӯдҳоро ҳам таҳорат деҳ,

Роҳҳоро рост кун, испед гардон,

Роҳ ҳаройина сӯи Туст.

Охирин ҳарфи зимистон,

Охирин барфи зимистон,

Аввалин шогуни Наврӯз,

Ҳуҷҷати Яздон.

9 марти 2013

НАВРӮЗӢ

НАВРӮЗӢ

Ало Наврӯзи тақвими Ҷалолӣ,
Биё, бо он фару фархундафолӣ
Дигаргун соз аҳволи башарро,
Зудой аз рӯйи гетӣ гарди шарро.
Ба бӯйи хок Одамро даво кун,
Дили моро ба раҳмат ошно кун.
Ба назме ки дар ӯ ҳаргиз халал нест,
Туро дар кори ин олам бадал нест.
Шукӯҳи Ҷоми Ҷам дар синаи туст,
Ҷабини офтоб ойинаи туст.
Майи боқӣ ту дар паймона дорӣ,
Зи фавҷи ахтарон парвона дорӣ,
Ки чун дар оташи ту пок сӯзанд,
Ба сӯзи нав ҷаҳонро барфурӯзанд.
Ало Наврӯзи тақвими Ҷалолӣ,
Ки пайки адлу рамзи эътидолӣ,
Сару сомони Сомонӣ ту дорӣ,
Зиҳӣ давлат, ҷаҳонбонӣ ту дорӣ.
Нишоти ҳикмати Хайём бо туст,
Ҳазор оғози хушфарҷом бо туст.
Сиёвушон зи домонат бирӯяд,
Шамимаш ҳикмати Сино бигӯяд.
Насимат сабз созад турбати Бурх,
Фурӯзад лолазорони Гули Сурх.
Гули Сурхе, ки Айнӣ иқтидо кард,
Душанберо Бухороошно кард.
Заминҳову замонҳо бо ҳам ояд,
Ҳазоре паҳлавӣ чун месарояд.
Ватан имрӯз чун Наврӯзгоҳ аст,
Қабои сабзаш аз меҳригиёҳ аст.

АССАЛО

АССАЛО
Ассало, эй шабнишинон, нурро бовар кунед,
Сайҳаи бепардаи Мансурро бовар кунед.

Хок аз ҷону дили ток ашкафшорӣ кунад,
Нашъаи хуни дили ангурро бовар кунед.

Нест бе хуни ҷигар нохуни мутриб лолагун,
Гоҳ-гоҳе нолаи танбӯрро бовар кунед.

Ёд доред аз ғурубе, ки тулуъ аз пай надошт?
Сӯг поён мепазирад, сурро бовар кунед.

То нафас боқист, бар бурҷи умед аст ин каманд,
То ситора медурахшад, дурро бовар кунед.

Шоҳи Тирандозро1 то такя бар пойи худ аст,
Покбозиҳои ин мағрурро бовар кунед.

Нашри Фардо дар навори офтоб омода аст,
Субҳ наздик аст, ин маншурро бовар кунед.

_______
1.Шоҳи Тирандоз – номи яке аз қуллаҳои Тоҷикистон.

Ҳадис

ҲАДИС

Гуфт Пайғамбар (с), ки моро шарҳи ҳол

Инчунин бошад, ки гӯям дар мисол:

Оташе афрӯхта-ст андар миён,

Шуълаҳояш мерасад бар осмон,

Халқ чун парвона бар он метананд,

Хештанро дар миёнаш афкананд.

Аз пайи ҳар як шитобам в-аз камар

Мекашам ҳар як зи оташ дуртар.

Боз ҳар як бо ҳазорон макру фан,

Мезанад дар қалби оташ ҷону тан

САЛОМ

САЛОМ

“Салом” яке аз пурмаънотарин калимаҳои арабии иқтибосӣ дар забони мост, ки ҳамтои куҳани тоҷикии он "дуруд" мебошад. Ҳама маъноҳои аслӣ ва маҷозии “салом” мусбат аст: сулҳ, оштӣ, дуруд, саломат, поку барӣ будан аз айбу нуқс, итоат, хайру хубӣ ва ғайра. Ислом низ аз ҳамин реша аст.
Зоҳиран маънои ин калима ба ҳар яки мо ошност ва зарурати баррасии он дар миён нест, аммо сабаби руҷуъ ба ин мавзӯъ он шуд, ки боре як барномаи радиоӣ махсуси баҳс дар мавриди “салом” ва навъи корбурди шифоҳӣ ва катбии ин калима дар танҳоӣ ва дар таркиби ҷумла буд ва бо ин суол ба инҷониб низ муроҷиат шуд.
Бояд гуфт, ки ба ин мавзӯъ бештар аз дидгоҳи ахлоқӣ ва одоб (этика) назар шудааст, чун “салом” ва салом додан муқаддима ва тоҷи одоб аст. Ин мавзӯъ дар ҳама рисолаҳои ахлоқии куҳан ва нав муфассал баррасӣ шудааст ва ба назар мерасад, ки риояи сиҳҳати забонии ин калима ҳам ҷузъи аввали ин одоб мебошад. Яъне, дуруст, ба сароҳат, лаҳну оҳанги муносибу шоиста ва бо самимият баён кардани он, ки беш аз ин фаротар аз доираи баҳси мост.
Аммо баҳси мазкур бештар сари ин нукта буд, ки баъзеҳо мегӯянд, танҳо “салом” гуфтан раво нест ва бояд “ассалому алайкум” гуфт ва баъзан намунаҳои беш аз инро ҳам ёдоварӣ менамоянд. Дар ин маврид лозим ба зикр аст, ки сурати такмилии салом ҳамроҳ бо таҳийёт бахше аз намоз аст, ки онро дар байни мардуми тоҷик бештар ба калимаи қадими тоҷикии “дуруд” (“Аттаҳийёт бо дурудҳояш”) баён мекунад ва бо таркиби “ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва баракотуҳ” поён меёбад ва касоне, ки ба ин маориф наздиканд, дар салом бар якдигар низ ҳамин таркибро ба кор мебаранд.
“Салом”, “ассалом” ба сурати танҳо аз замонҳои куҳан корбурд доштааст. Ҳам дар назм ва ҳам дар наср:
Магар бо дуруду салому паём,
Ду кишвар шавад з-ин сухан шодком.
(Фирдавсӣ)
Саломе чу бӯйи хуши ошноӣ,
Бар он мардуми дидаи рӯшноӣ.
(Ҳофиз)
Ассалом, эй олами асрори Раббулоламин,
Вориси илми Паямбар, фориси майдони дин.
(Мӯҳташами Кошонӣ)
Дар айни ҳол бояд қайд, кард, ки “салом”-и танҳо дар мавқеъи масдар ва исм ҳам меояд ва дар таркибҳои “салом кардан, салом додан, салом гуфтан” ин нукта равшан аст ва вақте мегӯянд “ман салом кардам” метавонад ин хабарро бирасонад, ки “ман ба касе гуфтам: “ассалому алайкум” ва беш аз ин ҳам.
Аммо дар баёни салом он чи табдил ба ғалати ъом шуда ва борҳо аз расонаҳои умумӣ низ ба гӯшу чашм расидааст, ин аст, ки мегӯянд “саломат бар алейк” ё “алейкат бар салом”, ки ҳеч маъно надорад. Асли баён он аст, ки гӯянд “ассалому алайкум” ва “ва алайкум ассалом”, ки аввалӣ аз се ва дувумӣ аз чор ҷузъ (калимаҳои арабӣ) иборат аст: “ассалом+ъалай+кум” “салом+бар+шумо” ва “ва+ъалай+кум+ассалом” “ва (низ, ҳамчунин) +салом+бар+шумо”, ки дар мавриди дувум бидуни “ва” ҳам имкон дорад.
Ба сурати танҳо “ассалому(н)+ъалай+к(а)” “ва+ъалайк(а)+ассалом” низ вуҷуд дорад, ки “салом+ бар+ту” ва “ва (низ, ҳамчунин)+салом+бар+ту ” мешавад:
Сунбула бо ёсуман гуфт: саломун алайк,
Гуфт алайк-а-ссалом, дар чаман ой, эй фато.

Ту мехиромию хуршеду моҳ дар пайи ту,
Ҳамедаванд, ки эй хушлиқо, салом алайк.
(Мавлоно)
Ҳамчунин саломун алайҳ, саломун алайҳо, саломун алайҳум, саломун алайҳумо низ марсум аст, ки вобаста ба замир (бандакҷонишини шахс), шумора ва ҷинси он мебошад ( алайҳ бар ӯ, алайҳо бар ӯ (зан), алайҳум бар онҳо, алайҳумо бар онҳо (ду нафар)) ва ин таъбирҳо асосан барои дуруд фиристодан бар равони бузургон истифода мешаванд.
Алайк гуфтан (гирифтан) ба маънои ҷавоби салом собиқа дорад.
Шахсе ки посухи саломро медиҳад, зеҳнан метавонад “салом”-и мухотабашро дар назар бигирад ва танҳо бигӯяд “ва алайкум” (ва низ бар шумо), яъне ҳамон салом, ки додед. Дар хусуси назокати корбурди ин шева аз Паёмбар (с) ривояти омӯзандаест, ки авҷи одобро нишон медиҳад. Дар ин ривоят омада, ки Паёмбар (с) дар роҳ бо ҳазрати Ойиша (р) мерафтанд, ки аз назди онҳо ҷамъе аз нохайрхоҳон гузаштанд ва хитоб ба онҳо гуфтанд: “Ассому алайкум”. Паёмбар (с) бо чеҳраи боз ва тамкин фармуданд: “Ва алайкум”. Аммо ҳазрати Ойиша (р) барошуфтанд ва бар онҳо хитоб карданд: “Сом (марг), бар шумо, (сам) заҳр бар шумо...” Баъди дур шудани онҳо Паёмбар (с) фармуданд: Набоист ба онҳо бо хушунат ҷавоб бидиҳӣ, ман гуфтам “ва алайкум” яъне “ҳамчунин бар шумо”, ҳарчи дода буданд бар онҳо баргашт.
Дар ин ривоят ишорати нозукест, бар риояти каромати салом ва ҳамчунин ин маъно, ки шояд мавридҳое сӯитафоҳум роҳ ёбад ва бо иктифо ба “ва алайкум” мавзӯъ ҳал мешавад ва мақоми волои посухдиҳанда маҳфуз мемонад.
Хулоса: Дар хитоб: Салом, ассалом, ассалому алайкум; дар ҷавоб: салом, ассалом, ва алайкум, ва алайкум ассалом ҳар яке саҳеҳ мебошанд ва ҳар нафаре ҳам метавонад бо таваҷҷуҳ ба муҳит ва фазои маънавию фарҳангӣ аз он чи дар суннатҳои хубу саҳеҳ ҳаст, ҷузъе бар он биафзояд, берун аз такаллуф ва таассуб.

ТАНҲО ДИЛСӮЗӢ ВА ИҚДОМ ЛОЗИМ АСТ

ТАНҲО ДИЛСӮЗӢ ВА ИҚДОМ ЛОЗИМ АСТ

Шикоят аз камтаваҷҷуҳии мардум ба маънавият ва моддаи аслии он - китоб собиқаи дерин дорад, баробари собиқаи худи китоб ва китобнависӣ. Ҳофиз, ки худ шоҳиди ҳамагир шудани шеъраш буд ва менозид, ки “Ин тифли якшаба раҳи садсола меравад”, ҷояш меояду боз мегӯяд: “Маърифат нест дар ин қавм, Худоро, мададе, То барам гавҳари худро ба харидори дигар”. Мо аз китобхониҳои саросари даврони шӯравӣ масал мезанем, аммо агар дар ин масъала ҳам дақиқ биандешем, ба ёд меояд, ки беҳтарин китоби он даврони мо “Фарҳанги забони тоҷикӣ” - ро нусхае 2 - сӯмӣ қимат гузошта буданд, то ба дасти ҳама бирасад ва бо ҳамон ҳол ҳам то дергоҳе дар рафҳои китобфурӯшиҳо буд. Пештар аз онро ба ёд биёрем, гилаҳои талхи устод Айнӣ дар оғози қарн ба гӯш мерасад, ки ягона номгӯи матбуоти тоҷик дар Бухорову Самарқанд муштарӣ надорад ва хатари қатъи нашри ин матбуот дар пеш аст, дар ҳоле ки чандин номгӯй аз матбуоти узбакзабон беш аз ҳадди ниёзашон муштарӣ дорад.
Аммо ин суханон ба хотири тасалло аз вазъи имрӯз нест. Ба хотири таъкид бар ин воқеият аст, ки маънавияту фарҳанги ростин дар ҳама давру замон ҳимоят ва тадбир мехоҳад. Хусусан имрӯз, ки фарҳанги омиёна ва камзарф ба садҳо василаҳои нави фаннӣ дунёро пур кардааст, ки ағлаб бар саманди ҳамаҷопаймои ин “фарҳанг” таблиғи фурӯши колоҳои гуногун (ва аксар ҳам аз назари моддӣ ё маънавӣ зарарнок) ва беш аз он таблиғи бефарҳангӣ, пучӣ, ахлоқситезӣ, беҳувиятӣ ва ғайра савор аст. Агар аз мазмунаш ҳам бигзарем, ин сели иттилоотӣ мардумро то гулу сер мекунад ва ҷое барои ҳарфи дигар боқӣ намемонад. Ба ин сел илова мешавад, бофтаҳои нотофтае ба номи “китоб”, ки ба воситаи даҳҳо нашрияҳову чопхонаҳо ҳамарӯза ба табъ мерасанду интишор меёбанд, ки муаллифи хеле аз ин навъ китобҳо шояд худашон дар умрашон 10 - 12 китоб нахондаанд:
Ҳама донишиянд, донанда нест,
Ҳама менависанд, хонанда нест.
Албатта, танҳо бо зикри ин аҳвол вазъ ислоҳ намешавад. Ислоҳи вазъ тадбир мехоҳад ва намунаҳое аз ин навъ фаъолиятҳо нишон медиҳад, ки ин корҳо бесамар нестанд. Аз ҷумла чанд навбат “Корвони китоб” тибқи шаҳодати ширкаткунандагонаш натиҷаҳои хуб дошт. Барномаҳои адабии “Радиои Тоҷикистон” ва хусусан радиои “Фарҳанг” ва баъзе барномаҳои телевизионӣ дар ҷазби мардум ба китоби асил ва китобхонӣ таъсири босазое доштаанд. Дар факултети филологияи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, хусусан кафедраи назария ва адабиёти навини форсии тоҷикӣ аз ибтидои таъсиси он дар баробари адабиёти илмӣ феҳристи китобҳои бадеие ба донишҷӯён пешниҳод мегардад, ки хондани онҳо ҳатмист ва донишҷӯён дар ҳузури устодон аз мазмуну муҳтавои ин китобҳо гузориш мекунанд. Ин таҷрибаро дар мактабҳои таҳсилоти миёна ҳам бояд ҷорӣ кард, ки натиҷаи беҳтар хоҳад дошт. Аз ҷумла мутолиаи маҷаллаи “Садои Шарқ”, ки муҳимтарин ва бособиқатарин маҷаллаи адабии кишвар аст, чун пештар метавонад дар ин феҳрист ҷой дошта бошад.
Баъзан нуфузи интернет ва барномаҳои ҳушрабои телевизиониро яке аз омилҳои асосии аз китобхонӣ бозмондани ҷавонон мешуморанд. Аммо ин айни ҳамон мавридест, ки метавон нуқтаи заъфро ба нуқтаи қувват табдил кард. Имрӯз ба забонҳои муҳими дунё, аз ҷумла ба забони форсӣ (ба ҳуруфи форсӣ) ва ба забони русию англисию олмонӣ ва ғайра метавон тақрибан ҳамаи асарҳои камобеш машҳури адабиро аз фазои интернет пайдо карду хонд ва нусхабардорӣ кард. Аммо ба забони тоҷикӣ ва ҳуруфи роиҷи имрӯзии он мавод ниҳоят кам аст. Ба ҳадди наздик ба сифр. Дар ҳоле ки дар ин фазо фавҷ - фавҷ ҷавонони толиби адабиёт ва маънавияти асили тоҷикӣ ширкат доранд ва ба ҷои чунин мавод ба онҳо иттилооти пуршумори беҳуда ва ағлаб гумроҳкунанда пешкаш мешавад.
Ташкили телевизиони омӯзишӣ (Телевизион – мактаб - донишгоҳ) (на танҳо барнома) бо истифода аз таҷрибаҳои муваффақи Русия, Эрон ва кишварҳои дигари дунё имрӯз барои Тоҷикистон муҳим аст. Чанд барномаи ин телевизиони алоҳидаи омӯзишии давлатиро метавон барои қироат ва шарҳу тафсири китобҳои гуногун ҳамроҳ бо шеваҳои намоишӣ махсус кард. Фавқулода муҳим будани ин иқдом дар Тоҷикистон боз ба ин хотир аст, ки дар бештари мактабҳои кишвар баъзе фанҳои омӯзишӣ муаллим надоранд ё муаллимони ғайримутахассис дарс медиҳанд. Барномаҳои ин телевизион ҳатто метавонанд, тавре танзим шаванд, шогирдони ин мактабҳо дар соати муайян аз мутахассиси варзида дар дарсхонаи махсуси муҷаҳҳаз ба воситаи телевизор дарс бигиранд. Дар маҷмӯъ ин телевизион метавонад ба як Донишгоҳи миллии дигар табдил шавад. Барои иҷрои ин аҳдоф метавон радиои алоҳидае низ ташкил кард.
Ҳатто бояд аз фазои нақлиёти умумии шаҳрӣ ва минтақавӣ ба ин манзур истифода кард. Имрӯз яке аз мушкилоти умдаи маънавии мо ҳукмронии фазои бефарҳангӣ, хушунат ва дағалию беодобӣ, аз ҷумла пахши мусиқиҳо ва наворҳои савтию садоии гӯшхарош дар нақлиёти шаҳрӣ ва хориҷ аз он аст. Дар хазинаи тиллоии радио ва телевизиони тоҷик садҳо километр наворҳои садоиву тасвирии маърифатбахш ҳалқа зада хобидааст. Онҳоро ба сурати диск ва василаҳои электронӣ (флеш диск) оварда, дар байни ронандагони ин нақлиёт бояд паҳн кард ва ба онҳо дастур дода шавад, ки дар масир танҳо аз онҳо истифода шавад. Масалан, чи ғанимати бузургест, агар мусофир (ва худи ронанда низ) то манзили мақсуд ақаллан ду ҳикояти дилнишин ва пандомӯзро аз “Гулистон” - и Саъдӣ бишнавад ё порае аз “Ёддоштҳо” - и устод Айниро ё достоне аз “Шоҳнома”-и безаволро, ки ба шевотарин баён қироат шудаанд, ё ақаллан суруду мусиқии муътадили миллиро гӯш кунад. Он радиое низ ки манзур аст, метавонад як ё чанд барномаи худро махсуси фазои нақлиёт кунад ва дар ин ҷо ҷойи барномаҳои радиоии ҳарзагӯи мавҷудро бигирад. Имрӯз, хушбахтона, мо ҳама чизро дар ихтиёр дорем, танҳо аз он бояд оқилона ва ботадбирона истифода кард. Албатта, роҳу василаҳои ҷазби мардум ба китоб ва фарҳанги асили миллӣ фаровон аст. Танҳо дилсӯзӣ ва иқдом мебояд.

“ҶУМҲУРИЯТ” 09.01.2015

Искандари Хатлонӣ

САДОИ ШАРҚ – 2014,№10,

Искандари ХАТЛОНӢ

Ба зодрӯзи шоири боистеъдоди тоҷик Искандари Хатлонӣ 60 сол пур шуд. Дареғ, ки паймонаи умри ӯ хеле пештар аз ин пур гардид. Искандар дар фазои назми муосир мисли ахтаре тоза шукуфту зуд ғунуд. Ашъори камшумори вай, ки ба забони нобу  диди тозаи шоирона эҷод шуда, на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар дигар кишварҳои ҳамзабон ҳаводорони худро пайдо намуд. Рӯҳиёт ва эҳсосоти инсондӯстона ва ватанпарастона зевари аслии ашъори ӯро ташкил медиҳад.

ҲАЗОР ХУРОСОН 

Дар хуни ман ғурури ниёгон нуҳуфтааст, 

Меҳру ситези Рустами Дастон нуҳуфтааст. 

Дар тангнои синаи ҳасраткашидаам 

Гаҳвораи басирати мардон нуҳуфтааст. 

Пиндоштӣ, ки решаи пайванди ман гусаст? 

Дар синаам ҳазор Хуросон нуҳуфтааст. 

Хоки маро ҷазираи хушке гумон мабар, 

Дарёи беканору хурӯшон нуҳуфтааст. 

Холӣ дили маро ту зи тобу тавон мадон, 

Шери жаён миёни найистон нуҳуфтааст.

БОЗИ ДАВЛАТ 

Мезанад пар, 

Меравад болотар аз рӯи замин, 

Бози давлат, 

Бингарад бар зер аз чархи барин, 

То бубинад кист ҳомии замин- 

Ӯ хирадманд аст оё? 

Ӯ ватанхоҳ аст оё? 

Ӯ худованди амонӣ ҳаст ё не?... 

Бози давлат 

Менишинад бар сари шоистаи халқ, 

Бар сари халқи хирадманд, 

Бар сари халқи ватанхоҳ, 

Бар сари халқе, ки халқи дигареро 

Бо худаш донад баробар, 

Бо худаш хонад бародар, 

Бо худаш хонад бародар.

ДУШАНБЕ 

Ту яктоӣ ба мисли халқи тоҷик, 

Ту яктоӣ ба мисли Тоҷикистон. 

Ту яктоӣ: дигар шояд чу ту шаҳре надорем. 

Душанбе-пойтахти шодиву ғамҳои ширинам, 

Душанбе-маркази ҳарфу ҳиҷои ман, садои ман, 

Ту медонӣ, ки ман ҳам бе ту ҳеҷам, 

Ту медонӣ, ки ман ҳам бо туам обод дар олам. 

Ману ту дар ҳама аҳвол, 

Забони якдигарро нағз меёбем, 

Ва ҳоли якдигарро нағз мефаҳмем.

Дар оғӯши ту аз ҳар кӯю ҳар барзан 

Забони модарам ояд ба гӯши ман, 

Ва шукри он, ки номи ту-нахустин рӯзи ҳар як ҳафтаи тоҷик,- 

Пур аз кашфу пур аз заҳмат, 

Пур аз ранҷу пур аз ганҷ аст.

МОДАР 

Маҳтоб дар лаби бом 

Як коса шири гарм аст. 

Овози модари ман 

Чун бӯйи шир нарм аст.

Дар гӯшаҳои чашмаш 

Пайдост чину ожанг, 

Гӯё ки дастаи гул 

Хушкида дар сари санг.

Омӯзгори мактаб, 

Ҷон дар ниҳоди хона, 

Донам, ки месарояд 

Бо сӯзи дил тарона; 

«Хуршеди ховар ояд, 

Як даста кафтар ояд, 

Нури ду чашми модар 

Искандар аз дар ояд...»

Маҳтоб дар лаби бом 

Як коса шири гарм аст. 

Овози модари ман 

Чун бӯйи шир нарм аст.

ВАСИЯТИ ДЕҲҚОНИ ПИР 

Ман бо тамоми ҳастии худ дидам 

Он гунаҳои сӯхта аз хуршед, 

Он дастҳои содаи тобовар, 

Он чашмҳои зиндаи пуруммед...

Вақте ки бо ду чашми хаёлолуд 

Он марди хоксор назар мекард, 

Ҳарфи насими бегаҳиро мемонд, 

К-аз рӯи пахтазор гузар мекард.

Аз гуфтугӯи хастаи оби ҷӯй 

Омад садо, ки гӯш фаро доред! 

-Бо гунаҳои сӯхта аз хуршед, 

Чун абри раҳматам ба сахо боред!

Аз вошавии ғӯза садо омад: 

-Дар ман ғунуда буд азоби ӯ, 

Ҳини шукуфтан асту лабони ман 

Гӯянд пеши халқ ҷавоби ӯ- 

«Ман умри хеш сарфи шумо кардам, 

Эй одамони серу баобу тоб.

Назди шумо ниёзи ман ин бошад,- 

Афзун кунед қадри замину об

Ин водиҳои кишвари тиллоӣ, 

Ин рӯдҳои масту хурӯшонаш 

Монам бароятону маро кофист 

Як мушт хоки поки пурэҳсонаш.

Гар гуфтаҳои ман барабас бошанд, 

Гар ҷои ман тиҳӣ ба қурун монад, 

Ман баъди марг ҳам нашавам ором, 

Дастам зи хоки гӯр бурун монад!»

ФАРРОШ 

Метаровад ширмаҳтоб,

Мебарад аз чашми ман хоб, 

Бар фарози кӯчаҳо, 

Ҳамчу бар дарёи шир, 

Мезанад фаррош ҷорӯбро 

Чу килки Монии пир, 

Тозагиро мекунад тасвир. 

Ӯ зани зебои маҳрӯст, 

Шаҳр имшаб дар канори ӯст.

Бистаре аз партави маҳтоб 

Интизори ӯст, 

Шаҳр ҳар шаб дар канори ӯст...

ҲАВАСҲО 

Кош ҳар шеъраки ман як кафи гандум бошад, 

Пошад онро ба заминҳо деҳқон. 

Майсаҳо сар занад аз тухми сухан, 

Ҳама ҷо сабз шавад дашту даман. 

Кош ҳар шеъраки ман як бағали пахта шавад, 

Резад аз домани гулдухтараки рустоӣ, 

Хирмане пур шавад аз пунбаи шеър. 

Кош ҳар шеъраки ман 

Ламъае нур шавад, партави маҳтоб шавад, 

Ба сари он ки шаби тираву тор 

Ҳама шаб дар сафар аст 

Якка аз пайраҳаи кӯҳистон. 

Кош ҳар шеъраки ман ҷӯй шавад, 

Равад аз боғ ба роғ, 

Равад аз роғ ба боғ. 

Кош ҳар мисраи ман об шавад, 

Кош ҳар мисраи ман партави маҳтоб шавад…

ХУНИ СИЁВУШ 

Маро кушта дасте ки боло набуд, 

Худованди фардои дунё набуд. 

Куҷо хок аз хуни ман сер шуд, 

Кай аз хуни ман сер шамшер шуд?! 

Ҷигарбанди Эрону Тӯрон манам! 

Шаҳиди пурармони майдон манам! 

Набудам паи молу ҷоҳу ҷалол, 

Ки бас буд як пора нони ҳалол. 

Маро дасти кӯтоҳи хунсард кушт, 

Маро ҷаҳли беному номард кушт! 

Сарам аз падар бепадар бод, бод! 

Ки пайванди худро ба душман бидод!... 

...Кай аз хуни ман сер шамшер шуд?! 

Куҷо хок аз хуни ман сер шуд?!...

БАРОЯМ ГИРЯ КУН... 

Бароям гиря кун имшаб, 

Ки танҳо имшабам бе ту. 

Бароям гиря кун умре, 

Ки ҷони бар лабам бе ту... 

Дар ин шабҳои танҳоӣ 

Дарамро бод мекӯбад. 

Уфуқ маҳтобро хӯрдаст... 

Диламро 

Мушти як фарёд мекӯбад. 

Дар ин шабҳои танҳоӣ 

Ман аз танҳоӣ дилгирам, 

Агар пайдо шавӣ ин дам, 

Дар оғӯши ту мемирам... 

Бароям гиря кун имшаб, 

Ки танҳо имшабам бе ту. 

Бароям гиря кун ҳар шаб, 

Ки бе хоби шабам бе ту.