САДАҚА РАДДИ БАЛО

Тасбеҳи рӯзгор

САДАҚА РАДДИ БАЛО

Осёби саду бистсолаи деҳаи Сафедмун аз кор монд. Шояд бори аввал аст, ки оре, аз кор монд, на ин ки парчобаш карда бошанд барои муваққат. Осёбро гоҳ-гоҳ барои таъмири хамбаву дӯл, чарху тиру модаговчӯб, чидани санге, ки зиёд суфта шудаву гандумро хуб намегирад, назофат ва ғайраву ҳоказо парчоб мекунанд, яъне оби чархгардонро аз нови шеби тез парч (як тараф) мекунанд ва чарх аз гардиш мемонад. Чархе, ки саду бист сол гаштаву чанд сангро хӯрда карда ва инак санги охирин, санге, ки дар бузургӣ ҳеч осиёсанги дигар ба он баробар намеояд, аз миён каф андохта, қариб аст дупора шавад. Ин сангро вақте аз сари Дуоба меоварданд, ду ҷуфт барзагови зӯртаринро ба чигина баста буданд. Санги сурхи сумурте буд, ки гӯё ҳамин тавр нотарош омода аз куҷое пайдо шуда буд ва каф андохтанаш ҳам аҷиб буд. Ҳар кас ҳар чиз мегӯяд. Баъзеҳо мегӯянд, ки як кас (номаш нагуфтанӣ) аз деҳаи (ҳамчунин) ногумону ғафлат ба осиёб даромада ба ин санг нигоҳ кардааст ва Пирмаҳмади осёбон вақте бо ҷорӯби кундик бораи орди лаби хамбаро ба дарун мекашидааст, ногоҳ аз пушт садои ӯро шунидааст, ки мегӯяд: “Аҷабо воаҷабо! Ин санги осёб аст, ё чархи фалак!”. Осёбон бо изтироб вале бо тадбире сирпӯш ӯро аз осёб берун карда, вақте баргаштааст, дидаст, ки ин санги сахти сумурт каф андохта. Мегӯяд дилам пеш аз ин санг кафида буд, чун асари чашми бади ӯро медонистам.

Чархиши санги истода гӯё ба сари Меҳтари деҳ гузашт. Мардум ин осёбро баракату зинати Сафедмун медонанд. Ҳатто дар солҳои фаровонии орди магазинӣ ин осёб ҳамеша гардон буд. Ба ғайри ин бо умри садубистсола мисли мазорҳо муқаддас шудааст. Меҳтар нав аст ва андак эҳмол кунад, касе ғараз дошта бошад, метавонад сабабро аз чашми бади фалонӣ барканад ва ба “пову қадами” ӯ бандад.

Меҳтар шунида буд, ки дар Убара, дар деҳаи Осёбдара Ҳаким ном сангиосёбтароше санге дорад ҳамчунин бузург. Чанд танро аз ҷавонмардони Сафедмун ҳамроҳ гирифту бо мошини худрезе рафт ба суроғи ӯ. Хонаи Ҳакими сангтарош дар кунҷи дара буд ва мардуми поинтарҳо мегуфтанд, ин вақтҳо шояд ӯ айлоқ рафта бошад. Аммо кори худоростовард буд, ки ӯро дар вурудгоҳи деҳа дучор омаданд, ки ростӣ ҳам бо бору бунааш озими айлоқ буд.

Сангтарош вақте ҳадисро шунид ва ин ҷамъияти бо азми ҷазмро дид, аз роҳаш баргашт, ҳамроҳонро ба ҳавлии худ ҳидоят кард ва рӯйи хоктеппаи назди ҳавлияшро бо каланд боз карду гуфт:

- Ин ҷост. Ҳанӯз каме кор дорад. Аммо чун ҳоло сарҷамъу бо мошин омадед, инро бубаред, назди осёб монед, баъди ягон ҳафта меоям ҳамон ҷо дурусташ мекунам ва менишонемаш. Чандин вақт аст сангтарошӣ накардам. Осёбҳо ҳама барқӣ шуда истодаанд.

Сангро ҳамакаса ба мошин бор карданд. Меҳтар аз ҷайб пул баровард. Сангтарош ҳарду дасташро сипар кард:

- Ба ҳаққи Худо, намегирам, маҷбур накунед, ки боз қасам хӯрам, холисан лиллоҳи таъоло. Барои осёби худамон рост карда будам, боз меёбам, ин ҷоҳо пур аст.

Дар ин миён ҳанӯз он як ҳафта мӯҳлати ваъда сипарӣ нашуда, муҳиме пеш омаду сангтарошро лозим шуд аз айлоқ баргардад ва бо сабукрави худ ба деҳаи дигаре, ки роҳаш аз Сафедмун мегузарад, биравад. Кори бисёр муҳим буд ва Ҳакими сангтарош бо ташвишу изтироб меронд. Ба миёнаи деҳаи Сафедмун расида, ногоҳ мошини бузурги борбарро рӯйи пули шоҳроҳ дид, ки дар тангаи роҳ аз васат гирифта, басуръат меояд ва рӯди хурушони Шӯроб садои онро пахш мекард. Фармонро ба рост тофт ва саросема пой рӯйи тормуз бурд, вале пояш аз ғояти изтироб рӯйи газ рост омад. Мошин хез гирифт ва ду сутунчаи ҳифози канори роҳро шикаста ба хатти убури пайраҳаи осёб басуръат сӯӣ рӯди жарфу хурӯшони Шӯроб сарозер шуд ва ногоҳ садои баланди бархӯрду соиши оҳан ба гӯшаш расиду танҳо баъди чанд сония эҳсос кард, ки мошин дар ҷояш истода вале ҳанӯз ба ҳамон суръати пешин чархҳои гардони пешаш давр мезананд. Пилкҳо баҳам фишурдаашро боз карду дид, ки чархҳои пеш ҳавоӣ шудаанду ҳанӯз тунд гардиш доранд ва зери синаи мошин чизе ҳаст, ки онро аз замин баланд карда, пойҳояи чархонашро аз хок баркандааст. Гардонаи мошинро хомӯш карду фуромад. Он чи дид, аҷаб диданӣ буд вале тасаввурнакарданӣ. Дар зери синаи оҳанини мошин ҳамон осёсанги нимтароше буд, ки чанд рӯзе пеш ӯ ба дасти Меҳтари ин деҳа супурда буд.

P.S. Муддате пеш ба Сафедмун рафта будам. Ин қисса сари забони мардум буд. Ҳамроҳи Меҳтари деҳ рафтаму ин сангро дидам ва чанд акс ҳам бардоштам. Меҳтар муддате хабарнигор буд. Гуфтам, ин қиссаро нанавиштӣ? Гуфт, кӣ бовар мекунад? Мегӯянд бофта аст. Оре, рост мегӯяд. Воқеият хеле ғанитар ва шуҷоътар аз тахайюли мост. Корҳое мекунад, ки тахайюл ҳаргиз қудрат ва шуҷоати онро надорад.

Қурбоналӣ ИДРИСОВ

САЙРИ КАМОЛ
Дар тафсири байти Абулмаонӣ:
Ҳеч шакле бе ҳаюло қобили сурат нашуд,
Одамӣ ҳам пеш аз он к-одам шавад, бӯзина буд.

Тавре ки аз осор ва аз ҷумла байти мавриди назари Абулмаонӣ ва дигар
манобеъи марбут ба шарҳи аҳволи Абулмаонӣ бармеояд, ӯ нисбат ба
ҳикмати машшоӣ ва ақсоми сегонаи он огоҳии лозим доштааст. Маслан,
дар китоби «Сафинатушшуаро» таълифи Хушгӯ, ки яке аз тазкиранигорони
муосири Бедил ва аз ҷумлаи шогирдони ӯ мебошад, дар ин хусус чунин
омадааст: «Билҷумла он ҷаноб (Бедил) аз илоҳиёт, риёзиёт ва табиъиёт каму
беш чошнӣ баланд карда буд ва ба табобату нуҷуму рамлу ҳиял ва ҷафру
торихӣ ва мусиқӣ бисёр ошно буд»1.
Бинобар ин байти фавқуззикр ҳарчанд бар ҳасби зоҳир назарияи
такомули Чарлз Дарвин (1809-1882) табиидон ва олими физиологияи
англисро ба хотири ҳамасрони мо меоварад, вале дар ҳақиқат мутаассир аз таълимоти Арасту (384-322 қабл аз мелод) перомуни пайдоиши аҷсом аз ду асли сурат ва модда мебошад, ки аз он ба ҳилмурфизм (hylemorphism) таъбир мекунанд. Ва ин лафзест юнонӣ, мураккаб аз ду ҷузъи: яке hyle ба маънои модда ва ҳаюло муарраби он аст ва дигарӣ morphe ба маънои сурат.
Чунон ки хоҳем дид, Абулмаонӣ кӯшидааст, то бо истифода аз истилоҳоти
арастуӣ бархе аз мазомини фаҳми ирфониро дар қолаби ин байт
бигунҷонад. Аз ин рӯй ошноӣ бо ин истилоҳот барои фаҳми суханони ӯ
судманд аст. Тибқи назари филсуфони машшоӣ мавҷудот ба ду қисм тақсим
мешаванд: яке воҷибалвуҷуд аст, ки вуҷуди ӯ қоим ба хеш аст ва фарзи адам
дар ӯ роҳ надорад, зеро аз он муҳол лозим ояд. ӯ сабаби нахустин барои
ҳамаи мавҷудоти дигар аст ва он Боритаъолост.
Ва қисми дигар мумкиналвуҷуд аст ва он иборат аз мавҷудест, ки буду
набуд барояш баробар ва яксон аст ва вобаставу қоим ба ғайр аст ва эҳтиёҷ
ба иллате дорад, ки ӯро аз нестӣ ба ҳастӣ оварад ва ин ҳамон ҷаҳону ашёи
мавҷуд дар он аст.2 Ва он низ ду навъ аст: яке ҷавҳар (substance) аст ва он
иборат аз мавҷудест, ки аз мавзӯъ (substratum), яъне маҳал, бениёз бошад.,
монанди ҷисм ва дигаре араз (accident) аст ва он мавҷудест, ки аз маҳал
бениёз набошад аз қабили рангу бӯю мазза ва монанди инҳо, зеро бояд
ҷисме бошад, масалан себ, то рангу бӯю маза ва дар он фуруд ояд ва ба
туфайли он ҳастӣ ёбад.
Пас араз ҳамеша дар вуҷуди худ ниёзманди ҷавҳар аст ва ҷавҳар бар панҷ
қисм аст: ҳаюло ва сурату ҷисму ақлу нафс. Ҳаюло ҷавҳарест, ки сурат дар
он ҳулул кунад ва ё ба иборати дигар маҳал барои сурат мебошад. Ва сурат
ҷавҳарест, ки дар маҳали худ, ки ҳамон ҳаюлост, фуруд ояд. Ҳаюло ва сурат
лузуман бо ҳам талозумдоранд, яъне ҳаюло бидуни сурат вуҷуд надорад ва
сурат низ бидуни ҳаюло мавҷуд намебошад. Албатта, ҳаюло ва сурат ҳарду
1 Ба нақл аз: Халилӣ, Халилуллоҳ. Файзи қудс. Ба эҳтимоми дуктур Иффати Муста-
шорниё, интишорот Ирфон, чопи аввал, Теҳрон, 1386, с.177.
2 Руҷуъ шавад: ба Алфоробӣ, Абӯнаср, Айюн Алисмоил, зимни маҷмӯаи «Расоили
Форобӣ», нашри Фридрик Дитрисӣ, Лойдан – Ҳуланда.
59
ҷавҳаранд, вале ҷавҳарияти сурат билфеъл аст ва ҷавҳарияти ҳаюло
билқувва. Ва аз ин ҷост, ки шай бависалаи ҳусули сурат дар ҳаюло феълият
ёбад ва аз қувва ба феъл расад.
Тавзеҳи ин ки ҳар навъе аз анвоъи мавҷудоти табиъӣ вақте таҳаққуқ ёбад
ва мавҷуди билфеъл шавад ва ба мартабаи камоли вуҷудии худ бирасад, ки
сурати ӯ ҳосил шавад ва то вақте, ки сурати ӯ ҳосил нашавад, билқувва ин
навъ аст, монанди чӯб нисбат ба миз, зеро чӯби миз то даме, ки орӣ аз
сурати миз аст, билқувва миз бошад ва вақте сурати он дар моддааш ҳосил
шавад, билфеъл миз шавад.1
Бояд таваҷҷӯҳ дошт, ки сурат дар ин ки ҳарду ниёзманди маҳал ҳастанд
бо ҳам баробар ва мусовӣ мебошанд. Вале миёни онҳо фарқ аст, зеро араз
вақте дар маҳали худ, ки ҳамон ҷавҳар аст, ҳулул мекунад, моҳияти маҳалро
дигаргун намесозад. Барои мисол ҳарорат вақте дароб падид меояд, обро аз
об будан хориҷ намекунад ва ё ба иборати дигар бо афзуда шудани васфи
гармӣ ба об моҳияти он тағйир намеёбад. Вале вақте сурати чизе дар маҳали
худ, ки иборат аз модааш аст, фуруд ояд, моҳияти он дигаргун мешавад,
монанди сурати инсон нисбат ба нутфа, зеро ҳар гоҳ нутфае инсон шавад,
моҳияти нутфа табдил ёбад.2
Баъд аз тамҳиди ин муқаддамот ба байти мавриди назар бармегардем ва
мегӯем: Аз зоҳири каломи Бедил ин матлаб ба даст меояд, ки ҳарчанд сурат
дар пайдоиши ашёи табиъӣ ва расидани онҳо ба мартабаи камоли вуҷудӣ
нақши таъйинкунанда ва фаъол дорад, вале ба танҳоӣ ва бидуни модда аз
дасти он коре сохта нест. Бино бар ин вуҷуди ҳаюло барои ноил шудан ба
ин ҳадаф амри ҳатмӣ ва зарурист ва ҳеч сурате бидуни вуҷуди ҳаюло
наметавонад таҳаққуқ пазирад. Масалан, сурати одамият пеш аз он ки дар
ҳаюлои бузина ҳулул кунад ва моҳияти онро билкул тағйир диҳад ва ба
таъбири Абулмаонӣ «одам шавад», бузина буда ва дар мақоми ҳайвоният
қарор доштааст. Албатта бояд ишорат кард, ки чунин бардошт аз ин байт
бо ҷаҳонбинии Бедил, ки мубтанӣ бар назарияи ваҳдати вуҷуди Ибни
Арабӣ (1165-1240 м.) аст, чандон созгорӣ надорад. Назарияе, ки тибқи он
олам ҳама таҷаллои зот ва намоиши сифоти Ҳақ аст – субҳона ва таъоло –
ва ҷуз ҳастии мутлақи ӯ чизе вуҷуд надорад. Абулмаонӣ дар ишора ба
ҳамин мавзӯъ мегӯяд:
Олам ҳама як ҷилваи зоти аҳад аст,
Ин ҷо на ҳаюло, на сувар, не ҷасад аст.
Касрат осори чашм во кардани мост,
Ин сифр чу маҳв шуд, ҳамон як адад аст.
Чунон ки дида мешавад, Бедил дар мисраъи аввали ин рубоӣ тамоми
ҷаҳонро «ҷилваи зоти аҳадият» дониста ва дар мисраъи дувуми он мункири
вуҷуди ҳаюло ва сурату ҷисм гардидааст. Зоҳиран миёни ин рубоӣ ва байти
фавқуззикр таноқуз вуҷуд дорад, зеро агар мо ба вуҷуди ҳаюло ва сурат ва
соири ҷавоҳир қоил шавем, аз он касрати мавҷудот лозим меояд, ки бо
ваҳдати вуҷуд мунофот хоҳад дошт. Ва аз ин ҷо тафовути ҷиддӣ ва ихтило-
фи бунёдӣ байни дидгоҳҳои ҳукамои машшоӣ ва сӯфияи вуҷудӣ ба хубӣ
1 Руҷӯъ шавад ба: Алфоробӣ, Абӯнаср. Орои аҳли Мадинатул фозила, таҳқиқи дуктур
Алӣ Бӯмулҳам, нашри аввал, Дорумактабатулҳилол, Бейрут, 1995, с.57.
2 Руҷӯъ шавад ба: Алғаззолӣ, Абӯҳомид. Мақосидулфалосифа, таҳқиқи дуктур Сулай-
мон Дунё, Дорулмаорифи Миср, Қоҳира, 1961, с.142.
60
равшан мешавад. Пас, байти мавриди баҳс мусталзими тааммули бештар ва
тафаккури амиқтар мебошад.
Илова бар аҳком ва сифоте, ки барои ҳаюло ва сурат баршумурдем, бояд
аз ду хусусияти дигар низ ёд кард, ки ба фаҳми мазмуни байти мазкур ёрӣ
мекунанд. Ин ду хусусият иборатанд аз фано ва бақо. Тавзеҳ ин ки ҳаюло ва
сурат ҳаммонанди ҳар мавҷуди дигар биттабъ аз фано ва нобудӣ гурезон ва
толиби бақову подорӣ ҳастанд. Онҳо вақте падид меоянд, мекӯшанд то бар
ҳамон вуҷуде, ки доранд, боқӣ бимонанд ва онро аз даст надиҳанд. Ба ҳамин
хотир аст, ки ҳар гоҳ ҳаюло аз сурат орӣ гардад, бо шитоб сурати дигареро
ба худ мегирад, то аз адами мутлақ раҳоӣ ёбад.
Ибни Сино (980-1037 м.) ҳаюлоро ба зани зиштрӯе ташбеҳ мекунад, ки аз
ошкор шудани зиштрӯияш бимнок аст ва ҳар гоҳ пардааш барафтад,
зиштрӯии худро бо остин бипӯшонад. Сурат низ вақте дар ҳаюло ҳулул
кунад, бо ҷиддияти тамом мулозамати мавзӯъи худ кунад ва аз он ҷудо
нагардад, то фано нашавад ва аз байн наравад.1
Бад-ин тариқ, ҳаюло ва сурат ҳарду барои бақо ва таҳсили камолоти
мумкин ҳамеша дар такопӯ мебошанд. Таҳсили камолот низ аз тариқи
таоқуби сувар бар ҳаюло имконпазир мегардад, зеро мавҷудоти олами та-
биат дар оғоз ноқис бошанд ва бо мурури замон тараққӣ кунанд ва пас аз
тайи мароҳили гуногун ба камол расанд. Бар хилофи аҷсоми осмонӣ, ки ҳар
камоли мумкин барои онҳо билфеъл ҳосил аст ва бинобар ин аз сувари худ
ҷудо нагарданд. Ба дигар сухан, ашёи табиъӣ дар мадориҷи тараққӣ ва та-
комул ногузиранд аз ин ки суратеро берун оранд ва сурати дигарро
бипӯшанд. Маслан, хок бояд мароҳили зиёд иборат аз ҷамодиву наботиву
ҳайвониро тай кунад, то ба мақоми инсонӣ бирасад ва паймудани ин
мароҳил барои хок танҳо дар натиҷаи халъу лабси (пӯшидану бадар карда-
ни) сувар муяссар мегардад.2
Ногуфта нагзарем, ки манзури Бедил аз «сурат» дар ин байт сурати навъия
аст. «Ва он ҳамон чизест, ки аҷсом ба воситаи он дорои анвоъи гуногун ша-
ванд»3. Ва ин бад-он маъност, аҷсоми табиъӣ аз он рӯй ки ҷисманд бо якдигар
баробар ва яксон ҳастанд ва ҳеч якеро аз онҳо бар дигарӣ бартарӣ набошад.
Ва аввалин ихтилофе ҳам ки дар баробари падид омадани аносири арбаъа –
об, хок бод ва оташ аз моддаи авлои муштарак байни ин аҷсом зоҳир меша-
вад ва мӯҷиби танаввуъи ашёи табиӣ мегардад, мусталзими бартарии бархе
бар бархе дигар нест, балки ҳама аз лиҳози рутбат ҳанӯз дар як поя қарор до-
ранд. Тафовут дар рутба вақте ба вуқуъ мепайвандад, ки миёни аносир ихти-
лот ва омезиш падид ояд. Ва чун ихтилоту омезиши онҳо камтар бошад, ва аз
моддаи аввалӣ ва аносир фосилаи бисёр каме ҳосил кунад, анвоъи ҷамодот ва
ақсоми маъданиёт мавҷуд мешаванд. Ҳар гоҳ ин омезиш ба эътидол наздик-
тар бошад ва аз моддаи аввалӣ ва аносир омодагии қабули сурати шариф-
тарро пайдо мекунад ва он сурат ҳамон нафси наботист, ки дорои се қувва ва
ё се хусусият аст: тағзия, нумувв ва тавлиди мисл. Маротиби такомул дар
1 Руҷӯъ шавад ба: Ибни Сино, Абӯалӣ. Расоили Ибни Сино, Рисолат фи моҳиятулишқ,
таҳқиқи Аҳмади Оташ, матбааи Иброҳими Харуз, Истонбул, 1953, с.9-10.
2 Барои тафсили бештар дар ин хусус руҷӯъ шавад ба: Алғаззолӣ, Абӯҳомид.
Мақосидулфалосифа. Таҳқиқи дуктур Сулаймон Дунё, Дорулмаорифи Миср,
Алқоҳира, 1961, с.271-287.
3 Аттусӣ, Насириддин. Шарҳулишорот валинтибоҳот. Таҳқиқи оятуллоҳ Ҳасанзода
Омулӣ, муассисаи Бӯстони китоб, Қум, 1386, ҷузъи аввал, с.134.
61
олами наботот бисёр ва мадориҷи тараққӣ дар он бешумор аст. Пас ончи аз
наботот бар уфқи ҷамодот наздиктар бошад – монанди марҷон – ба маъодин
бештар шабоҳат дорад1. В-онгаҳе чандин мароҳилро паймуда ва ба сурати
гиёҳони бордор ва дарахтони мевадиҳанда, аз қабили дарахти хурмо, даро-
мадааст. Дарахти хурмо аз чанд ҷиҳат ба ҳайвонот монандӣ дорад. Масалан,
дарахти хурмои мода ба воситаи гарди хурмои нар бордор мешавад. Ва ин
мақом ниҳояти камоли наботот аст ва мабдаи иттисол ба уфқи ҳайвонот. Ва
ҳар гоҳ омезиши бештару комилтар ва ба эътидол наздиктар гардад ва аз
аносири чаҳоргона буъду фосилаи зиёдтаре дошта бошад, омодаи пазириши
сурати шарифтар аз сурати наботӣ мешавад ва он сурати ҳамон нафси
ҳайвонӣ аст, зеро ҳайвон нируҳои нафси наботиро дорад ва илова бар он до-
рои ду қувваи дигар низ ҳаст: яке қувваи мудрика ва дигаре қувваи
муҳаррика. Маротиби камол дар олами ҳайвонот бештар аз мадориҷи
тараққӣ дар олами наботот аст. Мавҷудоти ин олам аз мартабаи ҳашарот гу-
зашта ва ҳамвора дар масири тараққиву такомул ҳаракат намуда ва ба мар-
табаи ҷонвароне аз қабили саг ва аспу оҳу ва бӯзина расидаанд. Ин ниҳояти
маротиби ҳайвонот буда ва мартабаи нахустин аз маротиби инсон ба он пай-
вастааст. Ва чун омезиш ба дараҷае расад, ки бештар аз он мумкин набошад,
пазирои шарифтарин сурат шавад ва он ҳамон нафси инсонист. Нафси
инсонӣ дорои ду қувва аст: яке қуваи олима ва дигаре қувваи омила. Тафову-
ти маротиби камол дар нафси инсонӣ бештар аз тафовути маротиб дар
навъҳои ҷонварон ва гиёҳон мебошад. Ва одамӣ ҳам баъд аз он ки маротиби
камолро тай кунад ба мадориҷи уқул ва нуфус, ки ҳамон олами фариштагон
аст, мерасад. Пас, камоли ниҳоӣ ва саодати абадиии инсон расидан ба олами
фариштагон аст. Бад-ин тартиб ихтилоти баъдӣ, тибқи назари машшоиён, аз
ихтилот бо қабли худ зиёдтару печидатар ва комилтар мебошад ва анвоъи
гуногуни ҷамодоту наботот ва ҳайвонот ва сипас навъи инсон дар ҷараёни ин
гуна ихтилот ба вуҷуд меояд.2
Дар ин нуқта баҳси мо сибғаи ирфонӣ ба худ мегирад ва бо таълимоти
мутасаввифа роҷеъ ба фано ва бақо иртибот пайдо мекунад3 ва илова бар он
суханони ҳазрати Мавлоноро дар «Маснавии маънавӣ» перомуни «атвор ва
манозили хилқати одамӣ» ба хотир меоварад, онҷо ки фармояд:
Омада аввал ба иқлими ҷамод,
В-аз ҷамодӣ дар наботӣ уфтод.
В-аз наботӣ чун ба ҳайвонӣ фитод,
Н-омадаш ҳоли наботӣ ҳеч ёд.
Боз аз ҳайвон сӯи инсониаш
Мекашад он холиқе, ки дониаш.
Ҳамчунин иқлим то иқлим рафт,
То шуд акнун оқилу донову зафт.
1 Албатта ин назари донишмандони қадим аст. Тибқи дидгоҳҳои илмии имрӯза
марҷонҳо аз ҷонварони гиёҳишакланд, ки дар дарёҳои гарм мезиянд.
2 Руҷӯъ шавад ба: Тусӣ, Насириддин. Ахлоқи Носирӣ. Тасҳеҳи Муҷтабо Минӯӣ; Али-
ризо Ҳайдарӣ, чопи чаҳорум, Интишороти Хоразмӣ, Теҳрон, 1369 ҳ.ш., с.59-63.;
Алғаззолӣ, Абӯҳомид. Мақосидулфалосифа. Таҳқиқи дуктур Сулаймон Дунё, Дорул-
маорифи Миср, Алқоҳира, 1961, с.346-359.
3 Дар бораи моҳияти фано ба бақо ва аҳкоми ин ду мафҳум назди суфия руҷӯъ шавад
ба: Ҳуҷвирӣ, Абулҳасан. Кашфулмаҳҷуб, тасҳеҳи дуктур Муҳаммадҳусайни Тасбеҳӣ.
Интишороти маркази таҳқиқоти форсии Эрон ва Покистон, Исломобод, 1374 ҳ.ш.,
с.356-362.
62
Ақлҳои аввалинаш ёд нест,
Ҳам аз ин ақлаш таҳаввул карданист.
То раҳад з-ин ақли пурҳирсу талаб,
Сад ҳазорон ақл бинад булаҷаб.1
Тафсири ин байтҳоро, ки мо дар ин ҷо ба ихтисор нақл кардем, Мавлоно
худ дар китоби «Фиҳи мо фиҳи» зимни сухан гуфтан аз каромоти авлиё чу-
нин овардааст: «Каромот он бошад, ки туро аз ҳоли дун ба ҳоли олӣ орад ва
аз он ҷо ин ҷо сафар кунӣ ва аз ҷаҳл ба ақл ва аз ҷамодӣ ба ҳаёт. Ҳамчунон
ки аввал хок будӣ, ҷамод будӣ, туро ба олами набот овард ва аз олами набот
сафар кардӣ ба олами ъалақа ва музға ва аз ъалақаву музға ба олами
ҳайвонӣ ва аз ҳайвонӣ ба олами инсонӣ сафар кардӣ. Каромот ин бошад.
Ҳақтаъоло чунин сафарро бар ту наздик гардонид. Дар ин манозил ва
роҳҳо, ки омадӣ, ҳеч дар хотиру ваҳми ту набуд, ки хоҳӣ омадан ва аз кадом
роҳ омадӣ ва чун омадӣ ва туро оварданд, ва муъайян мебинӣ, ки омадӣ,
ҳамчунин туро ба сад олами дигаргун хоҳанд бурдан, мункир машав ва агар
аз он ҷо ахбор кунанд, қабул кун».2 Сиёқи ин калом ва ба кор гирифтани
вожаҳое чун ъалақа ва музға дар он ки аввалӣ ба маънои хуни баста ва
дуввумӣ ба маънои пораи гӯшт аст, ошкоро ишорате ба оёти сураи
Мӯъминун дар Қуръон аст, ки дар онҳо дар хусуси офариниши инсон сухан
рафта ва фароянди ташаккул ва такомули ҷанин ин гуна тавсиф шудааст:
ولَقَد خَلَقْنَا الْإِنسانَ مِنْ سلَالَةٍ منْ طِينٍ { 12 } ثُم جعلْنَاه نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مكِينٍ { 13 } ثُم خَلَقْنَا النُّطْفَةَ علَقَةً فَخَلَقْنَا الْعلَقَةَ مضْغَةً »
.«{ فَخَلَقْنَا الْمضْغَةَ عِظَاماً فَكَسونَا الْعِظَام لَحماً ثُم أًنشأْنَاه خَلْقاً آخَرَ فَتَباركَ اللهُ أَحسنُ الْخَالِقِينَ { 14
(Мо ҳамоно инсонро аз хулосае аз гил офаридем{12},сипас ӯро нутфае
дар ҷойгоҳе устувор қарор додем{13}сипас он нутфаро ба сурати хуни баста
ва хуни бастаро ба сурати гӯштпора ва гуштпораро ба сурати устухонҳое
даровардем ва бар устухонҳо гӯшт пӯшонидем, сипас онро хилқати дигаре
бахшидем. Пас бузург аст Худое, ки некутарини офаринандагон аст!{14} ».
Ин ҳама таҳаввулот ва дигаргуниҳо, ки сабаби тараққиёт ва камоли
инсон гардидаанд, самараи фаноҳо ва бақоҳои мудовим ҳастанд. Ба далели
ин ки агар инсон дар ҳамон мартабаи хок, ки мазҳари вуҷуди моддии ӯст,
боқӣ мемонд, ҳаргиз наметавонист ба ин камолот ва хайрот бирасад. Аз ин
рӯ ҳазрати Мавлоно хитоб ба мо бехабарон ва дуруфтодагон мегӯяд:
Ту аз он рӯзе, ки дар ҳаст омадӣ,
Оташе ё бод ё хоке будӣ.
Гар бар он ҳолат туро будӣ бақо,
Кай расидӣ мар туро ин иртиқо?
Аз мубаддил ҳастии аввал намонд,
Ҳастии беҳтар ба ҷои он нишонд.
Ҳамчунин то сад ҳазорон ҳастҳо
Баъди якдигар давам беҳ з-ибтидо.
Ин бақоҳо аз фаноҳо ёфтӣ,
В-аз фанояш рӯ чаро бартофтӣ?3
1 Мавлавӣ, Ҷалолиддин Муҳаммад. Маснавии маънавӣ. Теҳрон, Ҳунарсарои Гӯё, 1386,
дафтари чаҳорум, с.689.
2 Мавлавӣ, Ҷалолиддин Муҳаммад. Фиҳи мо фиҳи. Тасҳеҳи Бадеъуззамон
Фурӯзонфар, чопи даҳум, интишороти Амири Кабир, Теҳрон, 1384, с.118.
3 Мавлавӣ, Ҷалолиддин Муҳаммад. Ҳамон асар, с.737 .
63
Пас расидан ба ин ҷойгоҳи баланд, ки ҳамон мақоми волои инсонист,
танҳо аз тариқи фаноҳои мухталиф муяссар мегардад ва ҳар фаное дарбар-
гирандаи бақои беҳтар ва камоли вуҷудии бартар аст. Ва ин матлаб худ аз
тафаккури диёлектики ирфонии Мавлавӣ сарчашма мегирад. Шоёни зикр
аст, ки фано ва бақо бо назарияи кавну фасоди машшоиён таносуби зиёд
дорад, зеро кавн назди онҳо иборат аз ҳудус ва ё ҳусули сурат аст дар ҳаюло
ва фасод заволи сурат аз ҳаюло мебошад, ки сурати баъдӣ аз сурати қаблӣ
беҳтар ва комилтар аст. Вале миёни ин ду назария тафовути асосӣ вуҷуд
дорад, зеро кавн назди онҳо иборат аз ҳудус ва ё ҳусули сурат аст дар ҳаюло
ва фасод заволи сурат аз ҳаюло мебошад, ки сурати баъдӣ аз сурати қаблӣ
беҳтару комилтар аст.
Вале миёни ин ду назария тафовути асосӣ вуҷуд дорад ва он ин ки кавну
фасод фақат дар арсаи табиату олами моддӣ рух медиҳад, бархилофи
фанову бақо, ки дар аволими рӯҳонӣ ва мақомоти маънавӣ низ ҷориву
сорист. Муҳимтарини фаноҳо назди сӯфиён ҳамон фаноҳои сегона
мебошанд, ки иборатанд аз фанои дар шайх, фанои дар Расул ва фанои дар
Ҳақ. Камоли ниҳоӣ ба бақои ҳақиқӣ аз назари аҳли тасаввуф расидан ба
Ҳақтаъолост, на вусул ба олами уқул ва нуфус, тавре ки ҳукамои машшоӣ
гумон бурдаанд. Манзури Бедил ҳам дар байти мавриди баҳс ҳамин аст.__

"Садои Шарқ", 2012, №1

Сухани руз

Дӯстам, мағзи шарифат ҳуҷҷати меъёр нест,

Ҳар касе чун ту наандешад, ҷинояткор нест

Мо маҳв мешавему ҳаёт аст ҷовидон,

Соат агар шикаст, магӯ вақт мурдааст

Шеъри руз

Мағз аст садоқату дигарҳо ҳама пӯст,

Инак маҳаки шинохти душману дӯст.

Ҳар кас пайи ободии Меҳан кӯшад,

Гар душмани ҷони ман бувад, дӯст ҳамӯст.

Ҳазоранбори хокаш кӯҳсор аст,
Ҳисоби хоки тоҷик бешумор аст.
Гиреҳ аз кӯҳҳо чун боз гардад,
Бубинӣ, Тоҷикистон беканор аст.

ХОКИ ТУ ШОҲКОРҲО ДОРАД

Нигаҳи ту нигорҳо дорад,

Гиряат обшорҳо дорад. 

То наболӣ гуле намерӯяд,

Хандаат навбаҳорҳо дорад.

Нест тасхири қалби ту осон,

Нози ту кӯҳсорҳо дорад. 

Нарасад қадди умр бар дидор,

Баъди марг интизорҳо дорад.

Дашт хунину осмону камон,

Шоҳи Кайҳон шикорҳо дорад.

Чун тавон лоф зад, ки хоки туам?

Хоки ту шоҳкорҳо дорад.

Марти 2014

خاک تو شاهکارها دارد

نگه تو نگارها دارد

گریه ات آبشارها دارد

تا نبالی گلی نمی روید

خنده ات نوبهارها دارد

نیست تسخیر قلب تو آسان

ناز تو کوهسارها دارد

نرسد قد عمر بر دیدار

بعد مرگ انتظارها دارد

دشت خونین و آسمان و کمان

شاه کیهان شکارها دارد

چون توان لاف زد که خاک توام؟

خاک تو شاهکارها دارد

Ёдхо

Кодиршои Мурувват  ва  Рустамом Ваххобом .

14 июля 2014 г. ·

Ин сурати дастачамъиро имруз аз байни китобхоям пайдо кардам.Дар назар гуё сурати тоза бардошта мебошад. Ва аммо чун хисоб кардам ,аллакай аз он таърих худуди 11 сол сипари шудааст. Сурат дар назди Театри опера ва балети Киргизистон дар Бишкек бардошта шудааст ва дустону рафикони зер дар он тасвир шудаанд: Сиёвуш Чунайди (шоир), Косимшохи Бекмухаммад ( журналист ва тахлилгар), Рустам Ваххоб (шоир ва адабиётшинос),Галимат ( як бародари точикамон),Шарифхон Каландаров( консули собики Точикистон дар Бишкек),Махмудчон Собиров( сафири собики Точикистон дар Киргизистон),Фарзона ( як хохари донишчуи точик),як бародари хунарманд, ки исмашонро фаромуш кардам, Амриддини Кабир ( Хунарманди халкии Точикистон ),Точиддин Мисоков( бародари хунарманд , ки чанд сол кабл даргузаштанд) ва камина Кодиршои Мурувват. Холо дар Бишкек теъдоди хамзабононамон 851 нафар эълом шудааст ва аммо дустони аз Точикистон омада хеле кам мондаем.
Кодиршои Мурувват Чанд лахза кабл аз бардоштани ин сурат Амриддини Кабир бо аъзои гурухи хунарии " Наво"-и назди Созмони точикони Киргизистон ба номи устод Рудакй барои хайати расмии кишвархои ШОС як суруди машхури худро дар намоиш гузошта буд.

Гул

Биёяд гул зи дашту кӯҳу саҳро,

Ки дар пойи азизат сар бимонад.

Куҷо чун ту гуле дар хона бошад,

Дигар гулҳо бурун аз дар бимонад.

بیاید گل ز دشت و کوه و صحرا

که در پای عزیزت سر بماند

کجا چون تو گلی در خانه باشد 

دگر گلها برون از در بماند

Тоқии чоргули Чуст касе кард ба сар,

Ҷомаи беқасабу читу сатин кард ба бар,

Локии суннатӣ печид чу бар даври камар,

Ҳар касе дид варо таъзияташ мегӯяд,

Чин фиканда ба ҷабин таслияташ мегӯяд.

Ҷомаи миллӣ шуда хос пайи "во баламо"

Асафо, во аламо, во аламо, во аламо

ОСЁБ

Ин халқ мисоли осёбанд,
Рӯзӣ ба мисоли дони гандум,
В-ин умр ба мисли оби дарё
Гардонад осёби мардум.
Гардон бувад осёб доим,
Дар панҷаи рӯзгори гардон.
Беҳуда будаст зарбу тақсим,
Дар дафтари чакки осиёбон.

ОСЁБ
Ин халқ мисоли осёбанд,
Рӯзӣ ба мисоли дони гандум,
В-ин умр ба мисли оби дарё
Гардонад осёби мардум.

Гардон бувад осёб доим,
Дар панҷаи рӯзгори гардон.
Беҳуда будаст зарбу тақсим,
Дар дафтари чакки осиёбон.

Хар нахли бўстони бору самар надорад,

Хар Шамс мавлави нест, хар най шакар надорад.

Дил дар миён набошад, аз болу пар чи хосил?

Ончи уќоб дорад, болишти пар надорад.

Холи дили хабибон кам чўй аз табибон,

Он ки табиби мо шуд, аз худ хабар надорад.

Маќсуди ту дар ин рах гар Хонаи Худой аст,

Аз рохи рост магзар, рохи дигар надорад.

Гар чумлаи чахонро гирад ба хайлу лашкар,

Маѓлуб бошад он ки бар худ зафар надорад.

Хар сангро ба ранге диди, магў ки лаъл аст,

Хар санги ин кўхистон хун дар чигар надорад.

Чархи хаёт гардон аз бозувони дарёст,

Таънаш мазан агар ў дурру гухар надорад.

(Рустами Ваххоб)

УСТОДИ УММӢ

(Тасбеҳи рӯзгор)

Ман ӯро Устоди уммӣ номидам, агарчи саводи хондану навиштан дошт ва ба таври пароканда китоби зиёде ҳам хонда буд ва матҳои зиёдеро ҳам азёд медонист. Аммо ба ончи хондаву азёд карда, эътиное надошт ва камтар аз он ҳам ёдовар мешуд, балки ҳарчи мегуфт гӯё аз таҷриба ва диди худ мегуфт. Чизҳоеро медиду мегуфт ва шарҳу маъно мекард, ки пеши назари ҳама буд ва гӯё ҳама медонистанд, аммо ба он эътибор намедоданд, ё аз зовияи диду нигоҳи ӯ ба он чизҳова нуктаҳо таваҷҷӯҳ намекарданд. Ӯ шахсияте буд ҳакиму хирадманд ва ҳама рафтораш панду андарз. Агарчи рафтораш ба далели он ки ба рафтори умуми инсонҳо шабоҳати комил надошт ва дар чорчӯби урф намегунҷид, гоҳо ғариб ба назар мерасид, то ҳадде, ки баъзеҳо фикр мекарданд ҷунун дорад. Он гуна ки ҳама ҳакимони воқеӣ ҳадафи ин навъ суизанн будаанд, бахусус агар аз саводи расмӣ ҳам маҳрум будаанд. Устоди уммӣ марди миёнсоле буд ва дар ҷавонӣ ба далоили гуногун ба кишварҳои зиёде сафар карда ва дар ҷамъи афроди гуногун ба сар бурда, хулоса ҷаҳонгашта ва гарму сарди рӯзгорро озмуда буд. Ҳамеша ҷамъе аз ҷавонон ва бачаҳои рустоӣ атрофашро гирифта буданд ва ба ҳикоёти ҷолибаш гӯш медоданд. Ӯ ҳам гӯё ин «дарси озод»-ро барои худ як шуғли аслии зиндагияш шинохта ва пазируфта буд. Ағлаби мардуми русто ҳам аз вуҷуди ин устоди беминнат, ки медонистанд, насоеҳ ва андарзҳояш дар бачаҳо хеле муассир аст, розӣ ва мамнун буданд. Ба ҷуз аз чанд нафаре, ки табъан ҳамеша дар ҳар ҷо вуҷуд доранд ва «гапҳои калон»-ро барои бачаҳо мамнӯъ медонанд ва шадидан нисбат ба насиҳат ва андарз бадбин ҳастанд. Аммо ҳоло маҷоли ин ҷузъиёт нест ва чанд лавҳаи ҷолиберо, ки аз «дарсҳои озод»-и устоди уммӣ дар ёд дорам, мехоҳам ин ҷо нақл намоям.

МАРЗИ ҲАЛОЛУ ҲАРОМ

Боре сари ҳаром ё ҳалол будани чизе баҳс шуд. Яке савганд мехурд, ки ҳалол аст ва дигаре мегуфт ҳаром аст. Назари саввум ҳам пайдо шуд, ки мегуфт макрӯҳ аст, байни ҳалолу ҳаром ва парҳез аз он беҳтар аст. Идомаи баҳс ба ин ҷо кашид, ки агар дар ҳаром ё ҳалол будани чизе яқин надорем, чи кор бояд кард? Баъзеҳо мегуфтанд, чун яқин надорем, ки ҳаром аст, пас чаро ба асоси шакку гумон аз он чиз парҳез кунем? Назари устод ин буд, ки дар ҳама кор миёнарав бошем. Аз канораҳо, ки ба шакк ё ифрот наздик аз барҳазар бошем, беҳтар аст. Яъне на ифрот ва на тафрит. Аммо устод зиёд далелу бурҳон наовард. Маълум буд, чун ҳамеша дар чунин мавридҳо мунтазири фурсате мемонад, то ба муассиртарин навъе ин ҳақиқатро ба субут бирасонад. То он ки он лаҳза фаро расид. Онгуна ки баъд барои ҳамаи мо маълум шуд, ин кадом фурсат буд. 

Рӯзе ҳамаи ҷамъияти «дарси озод» берун аз русто саргарми сӯҳбат ба сӯи доманаи кӯҳи наздики деҳа мерафтем. Манзараҳои зебои атроф моро маҷзуби худ карда буд ва ҳама саргарми баҳсу гуфтугӯ буданд. Дар ин масир мебоист аз рӯйи пули нимасохтае, ки бар рӯйи рӯди хурӯшон ва амиқ кашида шуда буд бигзарем. Устод дар канори пул таваққуф кард ва фармуд, ки шумо ба он тараф биравед ва ҷойи муносиберо барои нишастан интихоб кунед, ман ин ҷо ду ракъат намоз мехонам, баъд назди шумо меоям. Мо ҳамчунон кардем. Вақте ки дар он сӯйи соҳил мо ҷойи муносибе барои нишастан ва наҳор кардан омода мекардем, дидем, ки устод ба азми гузашта пой бар рӯйи пул ниҳода, аммо чи аҷаб, ки аз як гӯши он, дар фосилаи тақрибан якваҷабӣ бо ҳошияи бидуни девораи ин пули ҷунбон пой мемонад. Аз ваҳшат садои ҳама дар гулу банд шуда, даҳонҳо боз монда ва ба қавле мӯй бар андомҳо теғ шуда буд. Хаёл мекардем, ҳар қадами баъдии устод метавонад ӯро ба қаъри партгоҳ ва ба мавҷи руди хурӯшон ки бо пул беш аз чил метр фосила дошт бибарад. То он ки алҳамдулиллоҳ, устод ба саломат аз пул гузашт ва ин дам гӯё якбора нафаси бандашуди ҳама аз гулуҳо раҳо шуд ва ба сӯйи ӯ шитофтанд.

- Ба хайр аст, устод, чи кор мекунед, моро сахт тарсондед, қариб буд ба варта биафтед, худоро шукр, ки саломат гузаштед!

Устод дар ҳоле сарашро поин андохта табассум мекард ва зиракона вазъи ҳар якро мушоҳида менамуд, пурсид:

- Магар, ман кори нодурусте кардам. Аз рӯйи ҳамон пуле, ки ҳамаи шумо гузаштед, ман ҳам гузаштам.

- Вале, мо аз миёнаи он пул гузаштем, тавре, ки агар пешипоӣ мехурдем, ё об чашмамонро мебурду сарамон чарх мезад ва меафтодем, дар болои пул меафтодем ва хатаре надошт. Аммо шумо аз канори он мерафтед ва ҳар қадам хатар дошт.

- Бародарони ман (хитобаш ҳамеша чунин буд), бубахшед, ки шуморо тарсондам, воқеан мебинам, ки тарсондам, аммо мақсади ман ин набуд. Ман таҷрибаи зиёд дорам, ҳаргиз фикр накунед, ки дидаву дониста ҷонамро дар хатар мондаам, ин кори дурусте нест, агар меафтодам, ҳам илоҷамро меёфтам, аммо шумо бисёр хуб кардед, ки аз миёнаи пул рафтед. Бубинед, ҳамин пул, ҳамин варта ва ҳамин рӯд мисоли хубе барои марзи ҳалолу ҳаром аст. Фарз кунед, ки ин пул мисоли «ҳалол» аст. Пас то охирин, ҳаддаш ҳалол аст, аммо шумо аз гушаҳои ин ҳалол ки ба варта (мисоли ҳаром) наздик аст парҳез мекунед, аз он қисмати ҳалол, ки ба ҳаром наздик аст, ба хотири дар ҳаром наафтодан парҳез мекунед, ва амнтарин, солимтарин қисмати ин ҳалолро, яъне миёнаи онро интихоб мекунед, ки аз ҳаром ҳарчи дуртар бошад. Зеро ваҳшати ҷонгазои ин ҳаромро (вартаро) бо ақли худ, ҳатто бо ҷисму ҷони худ эҳсос мекунед, он шуморо ба даҳшат меафканад. Агар чашми дили шумо боз шавад, мебинед, ки ончиро Худованд бар мо ҳаром кардааст, камтар аз ин варта даҳшатангез ва ҳалокатбор нест. Агар шумо инро бубинед ва эҳсос кунед, онгоҳ шумо қатъан аз хеле ҳалолҳои машкук ва наздик ба ҳаром парҳез мекунед, то чи расад ба ҳаром. Ба ҳадде ки агар шуморо ба он су тела диҳанд ҳам намеравед ва худро ба миёна мегиред. Он гуна, ки аз миёнаи ин пул меравед. Аммо афсӯс, ки мо ваҳшату вахомати ҳаромро кам эҳсос мекунем, ин вартаҳои мӯҳликтар ва ваҳшатноктар аз ҳар партгоҳу вартаи табииро мушоҳида намекунем… 

Устод сукут кард, гӯшаи чашмаш ба сӯи пул буд, ки ҳанӯз ҳой мерафт. Баҳс комилан хатм шуда буд. Ба ҳар ҳол эҳсос кардем, ки барои мутаассир карда таълим додани мо устод дар гузаштан аз пул таваккул карда буд.

СИФОТ

Устод боре аз як нафар сокини деҳаи ҳамсоя дар бораи шахсе суол кард. Ӯ гуфт: - Ҳо, кӯри фалониро мегӯӣ? Устод гуфт: - Мо инсонҳоро бо айбҳояшон не, бо ҳунарҳояшон мешиносем, ҳоло бигӯ ӯ чи ҳунар дорад?
- Дуредгар аст, ҳа инсофан, устои хуб аст.
- Аҷабо, нобино чи тавр дуредгар ва устои хуб мешудааст?
- Нобино ку нест, як чашмаш гул дорад.
- Бар падарат раҳмат. Ин аст суннати ҳасанаи мардуми мо. Агар касе дар чашмаш холи гуштӣ дорад, мегӯянд, ки дар чашмаш «гул» дорад. Ин нишони нияти нек ва ниҳоди поки мардум аст, ки нуқси табииро бо «гул» таъбир мекунанд ва ин нишони ҳамдардии инсонист. Аммо намедонам ин одати бад, ин буғзу бадбинӣ аз куҷо омадааст, ки мардум ба якдигар чун гург дармеафтанд. Яке агар каме мӯйи сараш рехта бошад ӯро «кали фалонӣ», агар як каме билангад «шали фалонӣ» ё ҳатто «чӯлоқи фалонӣ» ва чунину чунон мегӯянду муаррифӣ мекунанд.

ХУД МӮЪМИН БОШЕД

Мазаммати куфри дигарон ҳамеша василаест, ки мардум барои арзаи имони худ ба кор мебаранд. Гоҳо ин корро ногумон, гӯё бидуни қасди хосе, аз сари танаффур ва безорӣ аз куфр мекунанд. Яъне табарро (безорӣ кардан). Табиист, аз чунин баҳсҳо дар ҷамъи мо низ иттифоқ меафтод. Аммо устод ҳамеша мефармуд: «Худ мӯъмин бошед». Имони худро мавқуфи беимонии дигаре надонед. Агар имон чунон бошад, ки танҳо дар партави куфри дигарон зоҳир гардад, устувор нахоҳад буд. Дар чунин ҳол кас ҳамеша водор аст дар ҷустуҷӯйи куфре бошад, то имони худро зоҳир созад. Айбҷӯӣ як хислати сириштии ӯ мешавад. Агар ин хислат дар ӯ бузург гардад, хатари онро дорад, ки ончунон инсоне ҳамеша орзуи куфру гуноҳи дигаронро кунад, то имони шахси ӯ дар муқобили он бештар зоҳир гардад. Дар ҳоле, ки мӯъмини воқеӣ он аст, ки имон ва салоҳро барои ҳар касе орзу кунад. Гоҳо аз дили худ суол кунед ва худро биозмоед, ки агар касеро ба куфр мазаммат мекунед, қалбан аз ин шақовати ӯ хушнуд ҳастед, ё нохушнуд. Агар дар дили худ аз ин вазъи ӯ ризоят ва хушҳолӣ эҳсос кардед, аз чунин эҳсос ба Худованд паноҳ бибаред.

НАСИҲАТ

Дӯстамон Абдуҷалил моро ба боғи бобояш даъват карда буд. Фасли туту гелос буд. Меваҳои аз ҳама умумитар, ки ки вақте мепазанд, гӯё барои ҳама барчош мешаванд ва ҳар кас ҳар ҷойе барояш пеш ояд ба дили пур даст меёзаду мечинад ва ком ширин мекунад. Абдуҷалил устодро ҳам даъват карда буд. Дарахт ба дарахт хабар мегирифтем ва аз ҳар кадоме чошнӣ мебардоштем. Бобои Абдуҷалил – Абдурраҳим корҷома дар тан ва қайчии токбур дар миён хаста, ба мо дар бораи ҳар дарахт ва хосияти он маълумот медод ва ҳидоят мекард, ки кадом беҳтар аст. Дар як канор дар пойи девори боғ ниҳоле ба назар мерасид, ки чанд ҷо шохҳояш аз назди тана бурида шуда ва рӯйи сатҳи буриш гил гирифта шуда буд. Устод дар ҳоле, ки нав ду дона тути балхиро миёни ангуштон гирифта буд, чашмаш ба он ниҳол хурд ва назди он рафту сари по нишаст ва ба шохҳои буридаи гилгирифтааш зеҳн монд. Акаи Абдурраҳими боғбон таваҷҷӯҳҳи ӯро беҷавоб намонд ва тавзеҳ дод:
– Ин ниҳол аввал хуб гирифт, баъд заъфе пайдо кард ва баргҳояш пажмурда шуд. Чанд шохаашро задам, то қувваи решаҳо сарфа шавад.
– Чаро гил гирифтед – пурсид устод.
– Қоидаи задани эҳтиётии шохҳо ҳамин аст. Саҳар барвақт, пеш аз баромадани офтоб шохҳоро паст мебуранд ва рӯйи буришро гил мегиранд, ки аз он ҷо ба дарахт зиёне нарасад ва чашми офтоб ҳам ба он ҷо нарасад.
– Насиҳат ҳам чунин аст – пас аз муддате сукут, ки мо давраш ҷамъ шуда будем, гуфт устод. Насиҳат бояд дар хилват ва дур аз чашму гӯши дигарон шавад, то инсон ба ислоҳ ояд. Хеле аз насиҳатҳо дар миёни ҷамъ боиси маҷрӯҳу захмӣ шудани шахси насиҳатшаванда мегардад ва натиҷаи баракс медиҳад. Оре, бояд нуктаҳои насиҳат низ чун гил гирифтани шохаҳои бурида, марҳами шафқат ниҳода шавад. Чун фарде ба такаббур дар миёни ҷамъ нафареро сарзаниш мекунад (ба оҳанге, ки гӯё аз мушоҳидаи айби касе тантана дорад), он насиҳат нест ва гар насиҳат номида шавад ҳам, созанда нест. Балки бад-дон монад, ки касе теғи кунд дар даст ба хушунату дурушти шохаҳои ниҳолеро мезанад ва дар ниҳоят боиси нобудии он мегардад.

ГАНҶ

Овоза шуд, ки яке аз гӯрхонаҳои харобе маснуоти тилоӣ пайдо кардаааст. Ин хабар табиист ба маҳзари устод ҳам расида ва дар маҳфили озод «муҳокима» мешуд. Ҳоло намедонистем, аз ин ҳодиса чи ҳикмате боз кашф мешавад. Устод мефармуд: - Бузургон гуфтаанд, ки ганҷ дар вайронаҳост. Ин албатта маънои зиёд дорад. Ганҷ ҳам як навъ ғанимат аст, ҳар касе пайдо мекунад, моли ҳалоли ӯст, агар вориси қонуние надорад. Аммо андешаи ман ҳоло ин аст, ки дар ин мавридҳо чаро нафаре аз мо намегӯяд, ки ин зарро бардорам ё на. Чун дар миёни устухонҳои пӯсида, дар гурхонаи кӯҳна, олуда ба сад навъ гилу хокистар ва чунину чунон аст. Аммо чун андарзе, ҳикмате, маъруферо бишнаванд, ки холистар ва гаронтар ва наёлуданитар аз ҳар навъ зару зеваре аст, онро ба сад паҳлу мегардонанд, тафаҳҳус мекунанд, инро ки гуфтааст, чаро гуфтааст, то куҷо салоҳият дорад, то куҷо ҳақ дорад, амалаш чист ва … нафси ҳикматнопазир ва насиҳатношунави мо ҳазор навъ баҳона меҷӯяд, то бошад чизе пайдо кунад, ки аз пазируфтани он ҳикмат, ки аслан моли Худованд ва моли ҳалоли ҳар мӯъминест, сар бупечад.

ПӮСТИН

Авҷи тобистон буд, ки устод аз бозор пӯстини хуберо ба нархи арзон харидорӣ кард. Дар ҳоле ки ӯ чандон аҳли бозору коло набуд. Ин кораш аз чашми ҳангомаҷӯён пинҳон намонд ва забон ба тамасхур кушоданд ва ишора ба ҷунун доштани ӯ мекарданд. Ин ҳарфҳо ба гӯши устод ҳам расида буд, то он ки сари фурсате майл ба шарҳи ин мавзӯъ карду гуфт: - Аслан, чандон кирои гап ҳам намекунад, аммо маро водоштанд, то дар ин бора чизе бигӯям. Нигоҳ кунед, ҳамин, ки барфи аввал бизанад, мебинем, ки растаҳои ҳамеша хилвати колои зимистонӣ пури харидор мешавад. Гӯё ин муштариён, ки бист, си, чил ва аз ин беш солҳо ҳар бор дар умри худ зимистонро таҷриба карда ва аз сар гузарондаанд, аслан фикр намекарданд, ки имсол ҳам зимистон мешавад, имсол ҳам ба колои зимистонӣ ниёз доранд. Гӯё ҳамин сармои нахуст ва барфи аввали зимистони ҳамин сол барояшон ин ҳақиқатро ошкор кардааст. Ҳоло, фикр кунед, бо ин вазъ чи тавр аз мо метавон умед дошт, ки дар фикри қиёмат бошем!

АЗ СИЛСИЛАИ ТАСБЕҲИ РӮЗГОР

КИТОБ

Зиёд иттифоқ меуфтад, ки аз ман суол мекунанд: «Ҳеҷ китоб дорӣ?». Ва ҳар бор беихтиёр ин посух аз лабам меҷаҳад: «Китобро танҳо пайғамбарон доранд!». Ба наздикӣ дар ҷамъе ҳамин моҷаро такрор шуд ва як дӯстам, ки миёни ману ишон таоруфе нест ин бор ба дилтангӣ гуфт: «Чаро тӯтивор ҳамеша ин ҷумларо такрор мекунӣ?!». Лозим донистам таърихчаи ин ҷумларо бигӯям, агарчи ҳамеша метарсам, ки онро мабодо сохтаи хаёлоти ман пиндоранд. Вале ин як воқеияти оддӣ, на, начандон оддӣ, будааст.
Аввали солҳои 90 буд. Пеш аз ҷангҳои дохилии Тоҷикистон. Ҳамон вақтҳо нахустин маҷмӯаи шеърамро ба нашриёт супурда ва дар интизори чопи он будам. Солҳои авҷи китобхонӣ ва нашри китоб буд. Қафасаҳои китобфурӯшии «Тоҷиккитоб» барои китобҳое ки ба намоишу фурӯш гузошта буданд тангӣ мекард. Ҳар бор ки аз канори ин китобфурӯшӣ мегузаштам, ҳатман он ҷо медаромадам, то бубинам чӣ китобҳои тозае барои фурӯш арза шудааст. Он бор ҳам китобҳоро тамошо мекардам, ки ҳамин вақт мӯйсафеде вориди китобхона шуд. Мӯйсафед дар тан яктаҳи озодаву шинам, дар пой маҳсиву калуш ва дар сар тоқии чустӣ дошт. Хиёл мекардӣ, ки вайро барои бардоштани акси намуна аз як мӯйсафеди тоҷик ороста буданд. Вай муддате ба китобҳои чида дар қафасаҳои китобфурӯшӣ бодиққат нигоҳ карда, унвони баъзе китобҳоро бо садои хафиф ва ҳаракати лаб мехонд ва ҳамин тавр гӯё мутолиаи худро аз китобфурӯшӣ ба поён бурда, дар ҳоле ки ба наздики дари баромад расида буд, замоне чашм аз радаи китобҳо бардошту ба сақф нигоҳ кард ва бо садое, ки барои ҳамаи ҳозирон шунаво буд хитоб намуд: «Замонҳои пеш китобро танҳо пайғамбарон доштанд, ҳоло ҳама китоб доранд!» ва ба маҳзи гуфтани ин ҷумла аз китобфурӯшӣ берун шуд.
Китобфурӯш лабханде зад, муштариён бо тааҷҷуб аввал аз пайи мӯйсафед, баъд ба якдигар нигоҳ карданд. Ман аз ин саҳна ва ин хитоба моту мабҳут шуда будам. Аз зеҳнам гузашт, ки ин паёме барои ман буда бошад. Зуд берун омадам ва ба ду сӯи ҷода нигоҳ кардам. Аз он мӯйсафед асаре набуд…
Ин саҳна ҳамеша дар пеши назарам зинда ва муҷассам аст ва ин хитоб мисли сабти навор дар ёдам. Ҳар бор аз ман суоли китобамро кунанд, ин навор ба гардиш меояд ва ғайриихтиёр ҳамин посух аз лабам ҷорӣ мешавад: «Китобро танҳо пайғамбарон доранд!».

Шоҳинбача рӯзе ба кутубхона чу раҳ ёфт

Бартар зи бузургони ҷаҳон кард нишеман.

ЛОЗУРКӮҲ

БА МУНОСИБАТИ ҲАМОИШИ ОБ

ЛОЗУРКӮҲ

Имрӯз башар воқеан дар рӯёрӯйӣ бо ду хатари азим қарор дорад, ки яке табиъист ва дигаре маънавӣ. Табиъӣ он аст, ки бо номи «гармои ҷаҳонӣ» аз чандин сол қабл шинохта шудааст ва атрофи он ҳангомаҳо барпост, вале зоҳиран наметавон аз он пешгирӣ кард. Маънавӣ он аст, ки башар дар сабқати пешдастӣ бар якдигар даст ба исрофоте моддию маънавӣ мезанад, ки ин равандро суръат мебахшад ва ҳеч ҳозир нест, аз ин сабқатҳои ҷунуномез даст бикашад. Дар ин миён «лозур» (пиряхҳо) рамзи захираҳои оби ҳаёти сайёра ҳастанд, ки бо исроф ба нобудӣ кашонда мешаванд. Дар айни ҳол шабеҳи лозурҳои дерсол бар қуллаҳои омонбӯси кӯҳистон ҳамчунон захираҳои маънавӣ ва арзишҳои суннатии башарӣ ва миллӣ ҳастанд, ки бо муҳофизакорӣ дар лифофаи урфу одатҳо ва анъанаҳои неки суннатии мардумӣ нигоҳ дошта шудаанд, вале дар ин сабқатҳои бартариҷӯйӣ онҳо низ гудохта ва аз миён бурда мешаванд. Табиъат ва одамийят ҳарду дар як хатти бӯҳрон қарор гирифтааст. Нобудии яке нобудии дигар ва наҷоти яке наҷоти дигарест.

Истода ту дар муқобили тӯфон

Як деҳаи муштипар дар оғӯшат.

Эй Пири муроди банда, Лозуркӯҳ,

Ҳошо, ки даме кунам фаромӯшат.

Селоб ба рӯи синаат канда

Аз қарн ба қарн дарраҳои жарф.

Гаҳ ҷомаи сабзи хусравон дорӣ,

Гаҳ хирқаи сӯфи сӯфиён аз барф.

Саҷҷодаи туст осмони шаб,

Тасбеҳи ситораҳо дар ангуштат.

Дарёи шароби нур мерезад

Дар косаи сангҳо зи чархуштат.

Гулбонги азони бомдодонро

Ту ҳарф ба ҳарф мекунӣ такрор.

Ҳар ҷо ки будам тамоми умри худ

Ман мешудам аз ҳамин садо бедор.

Ду даст кушодаву уфуқҳоро

Ҳамчун хати марз кардаӣ таъйин.

Ҳамчун хати ҳушдор бар девор,

Ҳамчун хати марзи суннату ойин.

Мисли хати сарнавишти бетаҳрир

Ин хат ба нигоҳи ман муҷассам буд.

Тӯмори муқаддаси балогардон,

Чун хатти васийяте зи Одам буд.

Бигзор ки ҳар хате шавад ботил,

Зинҳор, на ин нишонаи тақдир.

Бигзор ки дар ғуруби хунинаш

Бар гардани ман биёяд ин шамшер.

Истода агар наӣ сари ин марз

Дар селрави замонаи бекеш,

Арвоҳи гузаштагон ба шоми ид

Пайдо накунанд хонаҳои хеш.

Умре ба шаҳомати ту менозам,

Эй мазҳари рӯҳи бешикасти ман.

Аз шохаи килки ту қалам кардам,

Ангушти Масеҳ шуд ба дасти ман.

Занбӯри ту лона дар дилам дорад,

Чун дар ҷигари камолҳои нарм.

Ҳарчанд ки неши садзабон хурдам,

Озори касе наҷустам аз озарм.

Бо санги қаноати ту бишкастам

Сар нозада гардани ҳавасҳоро.

Омӯхтам аз ҳилоли лоли ту

Афсуни раҳоӣ аз қафасҳоро.

Аржанги ман аст ҷумла осорат,

Зелолу чабарғу фарку гулхорат.

Ҳам боғи наботи ман ба домонат,

Ҳам шохи наботи ман ба дасторат…

Як умр ба як қарор истодан

Дар паҳнаи ин ҷаҳони беистод

Дарсест варои ҷумла мактабҳо,

Ғайри ту надонамаш дигар устод.

II

Бо суръати чархи саҳнаи театр

Ҳар лаҳза ҷаҳони мо дигар гардад.

Ҳар қадр ниқоб тоза орояд,

Дар дидаи ман ғарибтар гардад.

Ночор ғарибтар шавам ман ҳам,

Чун ҷумлаи бениҳояту оғоз.

Чун тарма дилам ба доманат кӯчад,

То сар биниҳад ба пои ту, устоз.

Худ аз пайи дил ҳамешитобам боз,

Пайваста ба лаб ҳамин дуъо дорам:

«Эй кош, туро ба ҷои худ ёбам,

Ё Раб, машикан ту хатти паргорам.

Бигзор, ки раҳ чу кошии чинӣ

Ҳамвор бувад, фароху бопаҳно.

Бигзор, ки пул ба пояи пӯлод

Нозанда бувад ба шонаи дарё.

Бигзор ҳазор нақшаи дигар

Дар тарҳи навини роҳҳо бошад,

Аммо ту ба ҷои хештан бошӣ,

Саҳми ту зи тарҳҳо ҷудо бошад…

Эй роҳкушо, туро сано хонам,

Хайре ба ҷаҳон чу раҳкушоӣ нест.

Сад гуна нисор мекунад мардум,

Аммо ба савоби ин худоӣ нест.

Он пинаи дасти ту гули шодист,

Ангушти ту худ калиди ободист,

Чашми ту чароғи роҳи озодист,

Ҳаққо, ки ҳамосаи ту фарҳодист.

Танҳо зи ту илтимоси ман ин аст

Аз ёд мабар шукӯҳи куҳҳоро.

Магзор, ки об аз осиё афтад,

Аз решаи ҷон ҷудо шавад дарё.

Лозуркӯҳ!

Бурҷи порсои ман

Албурзи шукӯҳи хештандорӣ.

Дар раг-раги рӯдҳост хуни ту

Дар пайкари дашту боғҳо ҷорӣ.

Ойини ту карда ойинабандат,

Он кист, ки бишканад туро ойин?

Он кист, ки аз ҷунун гиребонат

Хоҳад бидарад ба панҷаи хунин?

Ҳайфо, ҷигари ту об мегардад,

Дар оташи ҳирсу ози оламхор.

Сӯи ту ҳамехазад зи ҳар кӯе

Оташнафас аждаҳои истеъмор.

Ҳар дуд, ки аз манораҳои оз,

Мепечад сӯйи гунбади гардун,

Чун ҳалқа ба гардани ту меафтад,

Гӯё ки ту вомдорӣ аз ҳар дун».

III

Ин гуна дилам ба чангали ошӯб,

Ногоҳ зи дур мешавад пайдо

Он қуллаи меҳри ҷовидони ман

Он пайкари пуршаҳомати воло.

Як пораи абри шӯх кӯдаквор

Бо бозии хеш карда машғулаш,

В-он хоҳари меҳрубони ӯ – Маҳрӯд

Мешӯяд пойҳои шахшӯлаш.

Ӯ низ маро зи дур мебинад,

Месурфаду рост мекунад қомат:

«Обоо,

ку биё,

чи дер меоӣ,

На хатти ту мерасад, на пайғомат».

Эй Пир, дуруд, ҷовидон бошӣ,

Бе ёди ту як нафас намегирам.

Сад шукр, ки боз дидамат барҷой,

Бе ту камтар зи нақши тасвирам.

Бурҳони вуҷуди ман вуҷуди туст,

Бе устуни қомати ту вожунам.

Ҳар кабки канори туст ҳамхонам,

Ҳар лолаи сурхи туст ҳамхунам.

То ҳаст паноҳи ту Ҳумохуна,

То боли ҳумой бар сарам бошад.

Бе афсару тахту ганҷ султонам,

Ин бол чу дасти модарам бошад.

Медонам як-як арчаҳоятро,

Ҳар бор шуморашон ҳамегирам.

Ҳар кас, ки камон кашад ба нахчират,

Гӯё, ки ба дил нишонад ӯ тирам.

Бигдохта оташи дилат лозур,

Ҷорист зи чашмат оби ойина.

Ҳар кас, ки бидид рӯи худ дар он

Дар ӯ нагирифт сеҳри бадкина.

Як тахтаи лозури ту фарзандон

Дар оташи назъ рӯйи дил монанд.

Аз ҷӯйи яхат насибаи охир

Дар мазраъи оташини худ ронанд.

Дарсе, ки гирифтам аз дабистонат

Фармоядам аз ҳазор як кардан:

Қулзум ба даруни сина парвардан,

Як чашмаи сода бар лаб овардан.

Як чашмаи содае, к-аз он хуршед

Бо найлаби нур об менӯшад.

Худ оинаи камоли берангист,

Сад ранг гул аз канори он ҷӯшад.

Бар «қуллаи оҷ»-и шеъри номавзун

Аз лолаи сурхи ту ливо дорам.

Пеши ту ки ҳамчу тифли нодонам,

Аз мӯи сафеди худ ҳаё дорам.

IV

Ҳоло,

хуш бош, Достони ман,

Умри ту фузун зи Достон бодо.

То қуллаи ту нишеми Симурғ аст,

Ин фарру шукӯҳ ҷовидон бодо.

Он гуна, ки по ба доманат мондам,

Як рӯз ба домани ту сар монам.

Сад шукри вуҷуди ту, ки то ҳастӣ,

Бо лаъли дили ту ҳамгуҳар монам…

В-онгоҳ ки осмон чу ойина

Бар фарқи сари ту пора мегардад,

Он гоҳ ки мармари сапеди ту

Хокистари як шарора мегардад,

Он гаҳ ки забони оташафшонҳо

Сар мекашад аз замири ту берун,

Он гоҳ ки ошкор мегардад -

Дар синаи туст як дили пурхун,

Он гоҳ ки куҳ чу «иҳни манфуш» аст,

Ман хилвати тоати ту меҷӯям,

Аз домани сабзи ту ҳамехезам,

Тавфиқи шафоати ту меҷӯям…

V

То мерасад он замонаи мавъуд,

Он қисмати бехатои лутфу қаҳр,

Мебояд табли огаҳиро кӯфт,

Мебояд хост доди ту аз даҳр.

Эй зодаи чор гавҳар – эй Инсон!

Аз гавҳари оташ ин фузунхоҳӣ

Берун бикашад турову гардонад

Дар тобаи тобдода чун моҳӣ.

Бодо, ки чаҳор рукни бунёдат

Аз адл шавад чу нури биноӣ.

Магзор каҳе зи кӯҳи ту коҳад,

То бо ту бувад тавони дарёӣ.

Дастони ситорарези дарёҳо

Сад чархаи нурро бигардонад

Он қадр,

ки деви зулмати инкор

Дар пойи шаҳомати ту сар монад.

Июл- сентябри 2009

Тавзеҳот

1.Лозуркӯҳ кӯҳест дараҳояш анбошта аз лозур (пирях) дар мунтаҳои шарқи Тоҷикистон.
2.Дар домани Лозуркӯҳ дараест бо номи дараи килкҳо (найқалам).
3.Кабки ҳилол, ки хушхон нест.
4.Боғи набот – боғи ботаникӣ.
5.Манзур бухорҳои саноъатии ҷаҳонӣ.
6.Эй ҳузури мақдамат дар зиндагӣ бурҳони ман. – Бедил.
7.Номи дарае дар пои Лозуркўҳ, ки ошёни мурғони ҳумо аст.
8.Ишора ба ояти 5 сураи муборакаи «Такосур» (Ва кўҳҳо аз ҳайбати он ҳамчун пашми паҳида пароканда гарданд.)